της Βικτωρίας Πολύζου, συμβούλου ψυχικής υγείας, medlabnews.gr
Το να λες ψέματα συνήθως επιδεινώνεται με το πέρασμα του χρόνου. Όταν βλέπετε ότι γλιτώνετε με ένα ψέμα αυτό σας ωθεί συχνά να συνεχίσετε τις αυταπάτες. Επίσης, οι ψεύτες θεωρούν ότι είναι καλύτερο να λένε αναλήθειες για να καλυφθούν.
Έχουμε διαφορετικούς ανθρώπους με διαφορετικά μέτρα και σταθμά, όταν πρόκειται να πουν την αλήθεια. Περιμένουμε, για παράδειγμα, λιγότερη ειλικρίνεια από τους πολιτικούς παρά από τους επιστήμονες.
Αν κάποια στιγμή σας είπαν ψέματα, είναι επειδή συμφωνήσαμε να σας πουν ψέματα.
Η πρώτη αλήθεια σχετικά με το ψέμα: το ψέμα είναι πράξη συνεργασίας. Βέβαια, δεν είναι όλα τα ψέματα επιβλαβή. Μερικές φορές ηθελημένα συμμετέχουμε στην εξαπάτηση χάριν της κοινωνικής αξιοπρέπειας, ίσως για να κρατήσουμε ένα μυστικό που πρέπει να κρατηθεί κρυφό. Τα ψέματα μπορούν να προδώσουν την πατρίδα μας, να διακινδυνεύσουν την ασφάλεια μας, να υποσκάψουν τη δημοκρατία, να προκαλέσουν το θάνατο αυτών που μας υπερασπίζονται.
Το ψέμα είναι μια απόπειρα να γεφυρώσουμε το χάσμα, να συνδέσουμε τις ευχές με τις φαντασιώσεις μας για το ποιοι ευχόμαστε να ήμασταν, πώς ευχόμαστε να ήμασταν, με αυτό που είμαστε πραγματικά.
Και είμαστε όντως πολύ πρόθυμοι να γεμίσουμε τα κενά στη ζωή μας με ψέματα. Μια οποιαδήποτε μέρα, οι έρευνες δείχνουν ότι μπορεί να σας πουν ψέματα από 10 έως 200 φορές. Σύμφωνοι, πολλά από αυτά είναι αθώα ψέματα.
Όταν ένας άνθρωπος λέει ψέματα, σπάει έναν δεσμό, μια σιωπηρή συμφωνία να φερόμαστε στους άλλους όπως θα θέλαμε να μας φέρονται. Όταν μας εξαπατούν συχνά δυσκολευόμαστε να εμπιστευτούμε το ίδιο άτομο και πάλι.
Γιατί ο άνθρωπος λέει ψέματα;
• Για να φανεί καλύτερος και πιο αρεστός
• Για να κρύψει τις αδυναμίες και τις ανασφάλειες του
• Για να τον κρίνουν οι άλλοι ως σημαντικό
• Για να αποφύγει να μειωθεί ή να πληγωθεί.
Υπάρχουν τέσσερις διαφορετικοί τύποι ψεύτη:
• του περιστασιακού,
• του συχνού,
• του καθ’ έξιν, και
• του επαγγελματία ψεύτη.
Ο καθ’ έξιν και ο επαγγελματίας ψεύτης, είναι δύσκολο να εντοπιστούν μόνο από τη γλώσσα του σώματος. Ο καθ’ έξιν ψεύτης είναι τόσο συνηθισμένος να λέει ψέματα, που μπορεί να μη νοιάζεται ή να μη συνειδητοποιεί πλήρως ότι ψεύδεται – γι’ αυτό και συνήθως δεν το δείχνει. Ο επαγγελματίας ψεύτης έχει εξασκηθεί τόσο πολύ στα ψέματά του, που η συμπεριφορά του δεν τον προδίδει.
Όπως εκείνοι που κάνουν χρήση ναρκωτικών και καταναλώνουν μεγάλες ποσότητες αλκοόλ, έτσι και εκείνοι που ψεύδονται, συνήθως δεν το παραδέχονται. Όμως, τις περισσότερες φορές το ψέμα ανιχνεύεται εύκολα, όταν ξέρουμε τι ενδείξεις να αναζητούμε.
Τα συμπτώματα που απαριθμούνται εδώ αποτελούν αξιόπιστες ενδείξεις για τον περιστασιακό ψεύτη και για τον συχνό ψεύτη. Γενικά, αυτές οι εξωτερικές ενδείξεις εμφανίζονται μόνο όταν κάποιος ξέρει ότι λέει ψέματα και νιώθει έστω και λίγο άσχημα που το κάνει.
Ευτυχώς, οι περισσότεροι άνθρωποι είναι, στη χειρότερη περίπτωση, περιστασιακοί ψεύτες και δείχνουν την αμηχανία τους με πολλούς τρόπους.
Τα συμπτώματα της ανειλικρίνειας περιλαμβάνουν:
• Ύπουλο βλέμμα, μάτια που αποφεύγουν τα δικά σας. Γενικά, υπάρχει η τάση να πιστεύουμε ότι όταν κάποιος λέει ψέματα διστάζει να μας κοιτάξει ευθέως στα μάτια και αποφεύγει το βλέμμα μας, κοιτώντας γύρω ή στρέφοντας το βλέμμα του χαμηλά. Επίσης, δείγμα ψεύδους είναι το να ανοιγοκλείνει έντονα τα μάτια του την ώρα που σου μιλάει κάποιος!
• Κάθε είδους νευρικές κινήσεις.
• Γρήγορη ομιλία. Είναι επίσης πολύ συχνό να προσπαθεί να μιλήσει τόσο γρήγορα που να κάνει συντακτικά και γραμματικά λάθη ή να πνίγεται και να βήχει προκειμένου να «καθαρίσει» το λαιμό του.
• Αλλαγή της φωνής.
• Κίνηση μπρος-πίσω, σε όρθια ή καθιστή στάση.
• Οποιοδήποτε σημάδι νευρικότητας.
• Υπερβολικό, προσποιητά ειλικρινές βλέμμα.
• Ιδρώτα. Υπερβολικός ιδρώτας για τις συγκεκριμένες συνθήκες μπορεί να εμφανιστεί στο μέτωπο, στα μάγουλα ή στο πίσω μέρος του λαιμού, όταν κάποιος λέει ψέματα.
• Τρεμούλιασμα.
• Οποιαδήποτε δραστηριότητα που κρύβει τα μάτια, το πρόσωπο ή το στόμα, όπως τοποθέτηση του χεριού μπροστά στο στόμα κατά την ομιλία, ξύσιμο της μύτης, ή πετάρισμα των ματιών.
• Γλείψιμο των χειλιών.
• Πέρασμα της γλώσσας πάνω από τα δόντια.
• Σκύψιμο μπροστά.
• Ανάρμοστη οικειότητα, όπως χτύπημα στην πλάτη, άλλο άγγιγμα, και υπερβολικό πλησίασμα (παραβίαση του προσωπικού χώρου).
Κλασικά Ψέματα
Ένα κλασικό ψέμα των ερωτευμένων στην αρχή της σχέσης τους είναι η σφοδρή άρνηση της έντασης των συναισθημάτων τους, για όλους τους παραπάνω λόγους. Ένα άλλο κλασικό ψέμα, σε όλες τις ηλικίες είναι το «δεν το έκανα εγώ!», ενώ είναι φανερό ότι το άτομο έχει διαπράξει αυτό για το οποίο κατηγορείται, αλλά δεν το παραδέχεται.
Το ψέμα μπορεί να είναι μια κραυγή που παρακαλάει «δώσε μου σημασία!». Τα ψέματα ως μηχανισμός άμυνας και άρνησης γίνονται οι παρωπίδες που εμποδίζουν το άτομο να έρθει αντιμέτωπο με πικρές αλήθειες, όπως όταν ο σύζυγος αρνείται να πιστέψει τις αποδείξεις ότι η γυναίκα του τον απατάει ή η μητέρα εθελοτυφλεί στο πρόβλημα ουσιοεξάρτησης της κόρης της. Έτσι, το ψέμα, έστω και πρόσκαιρα εξυψώνει το άτομο στον εαυτό του και στους άλλους και γίνεται η ασφαλιστική του δικλείδα.
Αντίθετα, το παθολογικό ψέμα χαρακτηρίζεται από συχνά και επανειλημμένα ψέματα για τα οποία δεν υπάρχει συγκεκριμένο κίνητρο. Τα ψέματα αυτά δεν ελέγχονται από το υποκείμενο, το οποίο αδιαφορεί για τις συνέπειες και τις περισσότερες φορές ζημιώνεται. Αυτό που ορίζει το παθολογικό ψέμα είναι η συχνότητα, η χρονιότητα και η έλλειψη οφέλους για το υποκείμενο. Ενώ το παθολογικό ψέμα εμφανίζεται συχνά σε συγκεκριμένες ψυχιατρικές διαταραχές, όπως είναι οι διαταραχές ελέγχου των παρορμήσεων (κλεπτομανία, πυρομανία, χρήση εξαρτησιογόνων ουσιών, στοιχηματοπαιξία), δεν συνδέεται απόλυτα μαζί τους.
Το παθολογικό ψέμα αποτελεί ένα πολυπαραγοντικό φαινόμενο και οι αιτίες ανάπτυξής του είναι πολλές. Ορισμένες από αυτές είναι η σεξουαλική κακοποίηση στην παιδική ηλικία, η χρήση εξαρτησιογόνων ουσιών στην οικογένεια, η χαμηλή αυτοεκτίμηση, ορισμένοι γενετικοί παράγοντες (26% περισσότερη λευκή ουσία στον προμετωπιαίο φλοιό του εγκεφάλου), οι μαθησιακές δυσκολίες, η νοητική υστέρηση, η υπερπροστατευτικότητα των γονέων, η ζήλια και η αντιπαλότητα μεταξύ αδελφών και συγκεκριμένες ψυχιατρικές διαταραχές (διαταραχές προσωπικότητας και διαταραχές ελέγχου των παρορμήσεων).
Η μυθομανία είναι μια διαταραχή της προσωπικότητας και ο μυθομανής ζει κυριολεκτικά μια ψεύτικη ζωή. Πρόκειται για μια παθολογική κατάσταση που χρειάζεται ψυχολογική – ψυχοθεραπευτική και πολλές φορές φαρμακευτική υποστήριξη, καθώς συχνά ο μυθομανής δεν υποφέρει μόνο από μυθομανία.
Ψεύτης μπορεί να χαρακτηριστεί όποιος έχει πει ψέματα και πλέον γίνεται ιδιότητα όταν αφορά σε άτομο που επανειλημμένα λέει ψέματα. Τα ψέματα μπορεί να έχουν κάποιο απώτερο σκοπό π.χ. να τον γλιτώσουν από μια δυσάρεστη κατάσταση (παράδειγμα: έχω πονοκέφαλο, δεν θα ‘ρθω στο πάρτι) – λέω πολλά τέτοια ή και όχι, απλά να εκφράζουν μια άλλη του ψυχολογική ανάγκη/αδυναμία (παράδειγμα: είμαι ηθοποιός). Ο παθολογικός ψεύτης είναι εκείνος που είναι εθισμένος στο ψέμα, χρησιμοποιεί συνεχώς ψέματα, ασύνδετα μεταξύ τους.
Όταν όμως το ψέμα δεν σταματάει στο “είμαι ηθοποιός” αλλά συνδέεται με άλλα ψέματα και γίνεται μια ιστορία με αρχή και τέλος (ξεκίνησα έτσι, πρωταγωνίστησα εκεί, γνώρισα τους τάδε κλπ), και το άτομο πλάθει πολλές τέτοιες ιστορίες με αρχή και τέλος, φανταστικές ιστορίες αλλά με λεπτομέρειες και συνοχή, μιλάμε για μυθομανία. Η παθολογία της μυθομανίας διαφέρει με την κατάσταση του παθολογικού ψεύτη, καθότι ο δεύτερος δεν μπαίνει στη διεργασία σύνδεσης των ψεμάτων και δημιουργίας ενός μεγάλου μύθου και αυτή ακριβώς η διεργασία με την όλη επιστράτευση της φαντασίας, η συνεχής απασχόληση του μυαλού και η εμμονή του για το σκοπό της δημιουργίας μύθων συνιστά την παθολογία της μυθομανίας. Μύθων που δεν είναι αυτοσκοποί, πηγάζουν νοσηρή ψυχολογία ή διαταραγμένο μυαλό.
Γεννιόμαστε ή Γινόμαστε.. Ψεύτες;
Το ψέμα είναι μια επίκτητη κοινωνική ικανότητα που χρησιμοποιείται ποικιλοτρόπως. Δε γεννιόμαστε με την ικανότητα να ψευδόμαστε, αλλά καθώς μεγαλώνουμε, κοινωνικοποιούμαστε και πρέπει να συνεργαστούμε με τους γύρω μας μαθαίνουμε την έννοια της εξαπάτησης ώστε να επιβιώσουμε κοινωνικά. Τα άτομα με αυτισμό δε μπορούν να πουν ψέματα ή να καταλάβουν την εξαπάτηση και ζουν στο δικό τους απομονωμένο κόσμο.
Η ικανότητα του να λέμε ψέματα είναι τεράστιας σημασίας για τον ανθρώπινο πολιτισμό, γιατί η ικανότητα της εξαπάτησης των άλλων έχει εξελιχθεί σε μια από τις δυνατότερες διανοητικές μας ικανότητες που μας βοηθάει να κερδίσουμε στον πόλεμο, την αγάπη και το εμπόριο. Το ψέμα αποτελεί τον φόβο και τον τρόμο στο χώρο της εργασίας: μήπως ο συνομιλητής, πελάτης ή υποψήφιος συνεργάτης ψεύδεται για να κερδίσει μια αγορά/πώληση ή θέση εργασίας; Παρόλο που είναι δυσδιάκριτο πότε κάποιος λέει ψέματα και πότε κάνει μικροπαρεμβάσεις στην αλήθεια παραποιώντας την προς όφελός του, οι παρακάτω στρατηγικές σας βοηθούν να διαπιστώσετε αν κάποιος λέει ψέματα και πώς να τα αποφύγετε.
Το ψέμα, βέβαια, ίσως να μην αποτελούσε αμαρτία αν μοναδικός του σκοπός ήταν να προστατεύει τα αισθήματα των άλλων. Οι λόγοι, δηλαδή, για τους οποίους λέμε ψέματα μπορεί να είναι εντελώς αθώοι, με μοναδικό σκοπό να μην έρθουμε ή να μην φέρουμε κάποιον σε δύσκολη θέση, αλλά μπορεί να είναι και κακόβουλοι και κακοπροαίρετοι, με σκοπό να σώσουμε το «τομάρι» μας ή και να βλάψουμε κάποιον. Ακόμα χειρότερα είναι τα πράγματα όταν κανείς χρησιμοποιεί το ψέμα συστηματικά για να επιβιώνει από διάφορες καταστάσεις –για να μην φτάσουμε σε περιπτώσεις ανθρώπων που έχουν κάνει το ψέμα τρόπο ζωής, τόσο που δυσκολεύονται και οι ίδιοι να το ξεχωρίσουν από την αλήθεια.
Γιατί όμως πιστεύουμε στα ψέματα;
Τι συμβαίνει σε νοητικό επίπεδο και ο άνθρωπος εξακολουθεί να πιστεύει σε ψέματα παρότι του παρέχονται τα απαραίτητα στοιχεία αποδείξεως του αντιθέτου;
Η προφανής απάντηση είναι ότι τα ψέματα μας κάνουν και νιώθουμε καλά. Νιώθουμε ευχάριστα όταν μας κολακεύουν, μας καθησυχάζουν και ικανοποιούν τον εγωισμό μας, όταν μας υπόσχονται κάτι που μας γλιτώνει κόπο, όταν μας δίνει κάποιος μια απάντηση σε κάτι που μας βασανίζει και δεν έχουμε τα εφόδια ή το χρόνο ή τη διάθεση να εξακριβώσουμε οι ίδιοι αν όντως ισχύει, όταν μας καλύπτουν την όποια ανασφάλειά μας.
Η πιο δύσκολη όμως κατηγορία ψεμάτων είναι αυτά που γίνονται εύκολα πειστικά, όταν αυτά «κουμπώνουν» στην ιδεολογία μας, είτε συμπληρώνουν το σύστημα αξιών μας, είτε επεκτείνουν την κοσμοθεωρία μας. Διότι σε αντίθετη περίπτωση δημιουργείται ένα ασυνεπές σύστημα που κλονίζει τα πιστεύω μας και απαιτείται χρόνος και πολύπλοκες συνειδητές νοητικές διεργασίες ώστε αυτό το σύστημα να βρεθεί πάλι σε μια ισορροπία. Η αλήθεια μας βάζει σε μια διαδικασία αναθεώρησης απόψεων που ενεργοποιεί μηχανισμούς σκέψης και απαιτείται ψυχικό σθένος ώστε να πορευτούμε στο μέλλον με ένα ανασυγκροτημένο σύστημα ιδεών.
Η αναζήτηση της αλήθειας βασίζεται στη λογική. Όμως οι διαπροσωπικές μας σχέσεις «χρωματίζονται» συναισθηματικά και γι’αυτό πιστεύουμε περισσότερο κάποιον που μας είναι συμπαθής. Η αξιοπιστία ενός προσώπου κρίνεται και με τον χρόνο. Αν αποδειχτεί στην πράξη ότι τα λεγόμενα κάποιου επαληθεύονται ξανά και ξανά τότε αυτό το πρόσωπο αποκτά αξιοπιστία.
Σε πολιτικό επίπεδο η προπαγάνδα, στην πιο ύπουλη μορφή της, βασίζεται στη διαχείριση των συναισθημάτων των πολιτών. Η συνεχώς επαναλαμβανόμενη πληροφορία που μας δημιουργεί ευχάριστα συναισθήματα πολύ εύκολα μπορεί να αποτυπωθεί και να παγιωθεί στη μνήμη μας. Απαιτείται συνεπώς μεγάλη προσπάθεια και λογική σκέψη από την πλευρά των πολιτών όχι μόνο να αντισταθούν στην προπαγάνδα, αλλά και όταν πέσουν θύμα της να την αναγνωρίσουν και να την αποτάξουν.
Η αναζήτηση και εξακρίβωση της αλήθειας είναι μια χρονοβόρα και κοστοβόρα διαδικασία. Η επιστήμη μέσω πειραμάτων δίνει συνήθως τα απαραίτητα αποδεικτικά στοιχεία για τον ορθότητα μιας θεωρίας. Εμπιστευόμαστε περισσότερο κάποιον που έχει εντρυφήσει σε ένα θέμα με αναγνωρισμένες επιστημονικές δημοσιεύσεις και πλήθος αναφορών ή κάποιον που έχει άριστη εμπειρική γνώση σε ένα θέμα από κάποιον που έχει επιφανειακή γνώση ενός θέματος.
«Οι άνθρωποι είναι προικισμένοι από την φύση να κρίνουν την αλήθεια και συνήθως την αποκαλύπτουν. Και διά τούτο, όσοι ημπορούν ευστόχως ν’ αντιληφθούν την αλήθεια, είναι επίσης ικανοί ν’ αντιληφθούν και τις υπάρχουσες πιθανότητες» | Αριστοτέλης
