Μία ενδιαφέρουσα ομιλία με θέμα «Η σύνδεση των ψυχολογικών παραγόντων με την εμφάνιση σωματικών ασθενειών: Η επίδραση του στρες», πραγματοποήθηκε στα γραφεία του Πολιτιστικού και Λαογραφικού Συλλόγου Σκοπέλου,την Κυριακή 7 Απριλίου 2024 με ομιλήτρια την Μαρία Καφαντάρη, Ψυχολόγο MSc – Συστημική Ψυχοθεραπεύτρια.
Η ομιλία της κας Καφαντάρη:
«Η ΣΥΝΔΕΣΗ ΤΩΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΑΡΑΓΟΝΤΩΝ ΜΕ ΤΗΝ ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΣΩΜΑΤΙΚΩΝ ΑΣΘΕΝΕΙΩΝ: Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΣΤΡΕΣ»
1. ΜΟΝΤΕΛΑ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ ΥΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΑΣΘΕΝΕΙΑΣ
Η σχέση μεταξύ ψυχής και σώματος έχει απασχολήσει από παλιά την ανθρωπότητα. Η θεώρηση αυτής της σχέσης αλλάζει ανάλογα το πολιτισμικό πλαίσιο και την εποχή. Στο τώρα, υπάρχουν δυο βασικές προσεγγίσεις: α) το βιοϊατρικό μοντέλο υγείας, στο οποίο στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό η σύγχρονη παροχή υπηρεσιών υγείας και το β) βιοψυχοκοινωνικό μοντέλο υγείας, το οποίο αποτελεί μια νέα σχετικά προσέγγιση.
Ξεκινώντας λοιπόν μια μικρή ιστορική αναδρομή για το πώς διαμορφώθηκαν αυτές οι δυο προσεγγίσεις, θα γίνει αρχικά μια αναφορά στην αρχαιότητα. Στον αρχαίο κόσμο έχουμε δυο παραδείγματα, αυτό της ιπποκράτειας ιατρικής και της αρχαίας κινέζικης ιατρικής, τα οποία πρεσβεύουν τη στενή σχέση και αλληλεπίδραση μεταξύ ψυχής και σώματος.
Η θεωρία του Ιπποκράτη ήταν αυτή περί «χυμών του σώματος» (αίμα, φλέγμα, κίτρινη χολή, μαύρη χολή),η αναλογία των οποίων προσδιορίζει τον χαρακτήρα του ατόμου. Στο πλαίσιο της ιατρικής άσκησης ο Ιπποκράτης προωθούσε την ιδέα της πρόληψης και θεωρούσε ότι η υγεία διατηρείται όταν υπάρχει ισορροπία μεταξύ του σώματος, του νου και του περιβάλλοντος. Επίσης υποστήριζε ότι ο κάθε οργανισμός αντιδρά διαφορετικά στην ασθένεια και ότι επηρεάζεται από τον τρόπο ζωής.
Στην αρχαία Κίνα καλλιεργήθηκαν τα κύρια σημεία της ιπποκράτειας φιλοσοφίας.Υπήρχε η πεποίθηση ότι οι αρρώστιες εκδηλώνονται όταν η ισορροπία του ανθρώπινου οργανισμού διαταράσεται λόγω των εποχιακών μεταβολών , της κακής διατροφής, της έλλειψης άσκησης και των συναισθηματικών διαταραχών. Η ασθένεια δλδ θεωρούνταν το αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης πολλών παραγόντων.
Οι δύο αυτές προσεγγίσεις αποτελούν παραδείγματα μιας ολιστικής προσέγγισης για την υγεία. Η ιδέα όμως αυτή εγκαταλείφθηκε τον 17ο αιώνα , ως «μη επιστημονική». Σε αυτό συνέβαλλαν τα επιτεύγματα της ιατρικής αλλά και η φιλοσοφία του Descartes , ο οποίος μίλησε για τον σαφή διαχωρισμό ψυχής και σώματος. Σύμφωνα με την καρτεσιναή φιλοσοφία, η ψυχή αποτελεί μια παράλληλη οντότητα με το σώμα, αλλά δεν μπορεί να το επηρεάσει.
Η ιατρική επιστήμη από την εποχή του Descartes και μετά, στράφηκε αποκλειστικά στη μελέτη των οργάνων και των λειτουργιών του ανθρώπινου σώματος. Τον 19ο αιώνα έγιναν σημαντικά άλματα στους τομείς της βιολογίας, της χημείας και της φυσικής.Ο Παστερ ανέπτυξε τη «μικροβιακή θεωρία», σύμφωνα με την οποία κάθε αρρώστια οφείλεται στη δράση συγκεκριμένων μικροοργανισμών. Η άποψη λοιπόν ότι μια ασθένεια οφείλεται σε ένα παράγοντα άρχισε να κερδίζει έδαφος καθώς ταίριαζε με την καρτεσιανή φιλοσοφία, σύμφωνα με την οποία το ανθρώπινο σώμα αποτελεί ένα είδος «μηχανής» που μπορεί να γίνει κατανοητή, αν αναλυθούν τα τμήματα που την απαρτίζουν. Συνεπώς, αν η «μηχανή» αυτή δυσλειτουργεί, θα πρέπει να «επιδιορθωθεί» το τμήμα της που έχει «πρόβλημα».
Το βιοατρικό μοντέλο για τη υγεία, το οποίο και στο τώρα είναι αρκετά κυρίαρχο βασίστηκε σε μεγάλο βαθμό στα παραπάνω. Σύμφωνα με αυτό «κάθε αποτέλεσμα οφείλεται σε μια αιτία», ακολουθεί δλδ έναν γραμμικό τρόπο σκέψης και σύμφωνα με αυτόν «κάθε σωματική ασθένεια οφείλεται σε μια οργανικη αιτία».
Στηρίζεται στον σαφή διαχωρισμό ψυχής/νου και σώματος, άρα εκτός από την απόδοση της αιτιολογίας των οργανικών ασθενειών σε αμιγώς οργανικά αίτια, προάγει και τον αντίστοιχο τρόπο παρέμβασης και θεραπείας για την αποκατάσταση της υγείας, ο οποίος στοχεύει στα όργανα και τα συστήματα του ανθρώπινου σώματος. Συνεπώς, αφήνει απέξω ψυχολογικούς και περιβαλλοντικούς παράγοντες που πιθανά επηρεάζουν την ανάπτυξη και την αντιμετώπιση της ασθένειας.
Παράλληλα με το εν λόγω μοντέλο όμως, ήδη από τον 19ο αιώνα, ξεκίνησε μια προσπάθεια διερεύνησης και άλλων παραγόντων, εκτός των οργανικών, που σχετίζονται και επηρεάζουν την υγεία και την ασθένεια. Στις αρχές του 20ου αιώνα ξεκίνησαν να εισάγονται οι γνώσεις της ψυχολογίας στις προσεγγίσεις σχετικά με θέματα υγείας και ασθένειας και έτσι ξεκίνησε το ενδιαφέρον για τη σχέση των ψυχογενών παραγόντων στην εμφάνιση και εξέλιξη των σωματικών ασθενειών. Αυτό το ενδιαφέρον οδήγησε στην εμφάνιση του βιοψυχοκοινωνικού μοντέλου της υγείας.
Σύμφωνα με το μοντέλο αυτό, η υγεία και η ασθένεια αποτελούν δυο αλληλοσυμπληρούμενες όψεις ενός συνεχούς. Η υγεία δεν είναι μια στατική κατάσταση την οποία το άτομο «αποκτά» ή «χάνει» και η ασθένεια δεν θεωρείται κάτι που «εισβάλλει» στον οργανισμό. Η κατάσταση της υγείας είναι κάτι που σχετίζεται και επηρεάζεται από ψυχολογικούς, κοινωνικούς και περιβαλλοντικούς παράγοντες, οι οποίοι διαρκώς μεταβάλλονται. Η υγεία ορίζεται ως μια ολότητα, όπου η σωματική, ψυχολογική, νοητική και συναισθηματική υπόσταση του ατόμου συνδέονται,αλληλεπιδρούν και η μια επηρεάζει την άλλη . Παράλληλα βρίσκονται σε μια δυναμική ισορροπία με το φυσικό και το κοινωνικό περιβάλλον.
Αν δούμε λοιπόν σε αυτό το πλαίσιο την ασθένεια, θα μπορούσαμε να πούμε ότι αυτή λειτουργεί ως μια «προειδοποίηση» για το άτομο, ότι «κάτι δεν πηγαίνει καλά» με τη ζωή του. Η ασθένεια δεν θεωρείται μια σωματική δυσλειτουργία που οφείλεται σε μια και μοναδική αιτία, αλλά σε ένα σύνολο οργανικών, ψυχοκοινωνικών και περιβαλλοντικών παραγόντων αλληλεπιδρούν μεταξύ τους.
Στο πλαίσιο του βιοψυχοκοινωνικού μοντέλου όλες οι ασθένειες θεωρούνται «ψυχοσωματικές», με την έννοια ότι η αιτιολογία τους, η εξέλιξη τους αλλά και η θεραπεία τους είναι πολυπαραγοντική.
2. ΨΥΧΟΣΩΜΑΤΙΚΕΣ ΠΑΘΗΣΕΙΣ / ΣΩΜΑΤΟΠΟΙΗΣΗ
Υπάρχει παρόλαυτα μια κατηγορία παθήσεων που χαρακτηρίζονται ως κατεξοχήν «ψυχοσωματικές». Ο όρος αυτός αφορά παθήσεις που παρουσιάζουν μεν μια πραγματική οργανική παθολογία-δεν είναι δλδ κάτι που υπάρχει μόνο στο μυαλό του ασθενή- αλλά οφείλονται και επηρεάζονται από ψυχολογικούς ή / και ψυχοκοινωνικούς παράγοντες. Τα αίτια τους δλδ πρέπει να αναζητηθούν στην ψυχική σφαίρα.
Ο απαιτητικός σύγχρονος τρόπος ζωής,οι οικονομικές-κοινωνικές συνθήκες, το έντονο άγχος ,δυσφορικά και καταπιεσμένα συναισθήματα, μη εκφρασμένες ανάγκες και γενικά οι ψυχολογικές πιέσεις που βιώνει ένα άτομο στη ζωή του, μπορεί να εκδηλωθούν με σωματικά συμπτώματα όπως ταχυκαρδία, ναυτία,πόνος, πονοκέφαλοι, τριχόπτωση, πόνος στο στήθος κ.α. Αν δεν παρέμβει σε αυτά τα συμπτώματα εγκαίρως, τότε υπάρχει κίνδυνος να εξελιχθούν σε ψυχοσωματικές ασθένειες όπως έλκος, σύνδρομο ευερέθιστου εντέρου, διαταραχές στομάχου, επαναλαμβανόμενες ημικρανίες, μυοσκελετικοί πόνοι, καρδιαγγειακά προβλήματα κτλ.
Όταν το άτομο αδυνατεί να διαχειριστεί την ψυχική του πραγματικότητα, τότε ενδέχεται να υπάρχει καταστολή, απώθηση ή άρνηση των σκέψεων, των συναισθημάτων του , της ψυχικής του διάθεσης . Η αδυναμία ψυχικοποίησης, δλδ η αδυναμίας αναγνώρισης, κατανόησης και η επεξεργασίας του τι συμβαίνει στην ψυχική σφαίρα, είναι πολύ πιθανό να οδηγήσει σε σωματοποίηση. Μοιάζει το σώμα να γίνεται το μέσο έκφρασης συναισθημάτων, διαθέσεων και ψυχικών συγκρούσεων που το άτομο αδυνατεί για διάφορους λόγους να εκφράσει αλλιώς.
Τα ψυχοσωματικά συμπτώματα συχνά γίνονται το επίκεντρο του χρόνου και της ζωής του ατόμου και επηρεάζουν διάφορους τομείς τη ζωής του, όπως η εργασία του , οι οικογενειακές και κοινωνικές του σχέσεις κτλ.
Η τάση για σωματοποίηση των ψυχικών πιέσεων και προβλημάτων, το να αντιδρά δλδ το άτομο σωματικά σε ένα ψυχοπιεστικό γεγονός, σε μια κατάσταση ή στις ψυχικές δυσκολίες γενικά αντί για γνωστικά, συναισθηματικά και ψυχολογικά, επηρεάζεται από μαθημένες συμπεριφορές -που μπορεί να ξεκινούν και από την παιδική ηλικία- , όπως η επικέντρωση σε σωματικά συμπτώματα ή η ταύτιση με ασθενή γονέα, η προσωπικότητα του ατόμου (τάση για εσωτερίκευση, καταπίεση αυναισθημάτων και αναγκών) αλλά και από παράγοντες κοινωνικούς και πολιτισμικούς, καθώς και στρεσογόνα γεγονότα ζωής. Φυσικά, μια βιολογική προδιάθεση , πχ μια ευαισθησία ενός συστήματος του οργανισμού, αυξάνει τις πιθανότητες για σωματοποίηση.
Υπάρχουν επίσης και παράγοντες οι οποίοι συμβάλλουν στη διατήρηση αυτής της τάσης για σωματοποίηση κι αυτοί είναι : η χρήση της σωματοποίησης ως μέσο απάντησης στο στρες και διαχείρισης του αλλά και ως τρόπο να αποκομίζει οφέλη το ατόμο από το περιβάλλον του (οικονομικά,συναισθηματικά όπως πχ φροντίδα και προσοχή από τους γύρω του) ή να επιτυγχάνει έναν στόχο.
Όταν τα συναισθήματα αγνοούνται ή καταστέλλονται , δεν γίνονται αποδεκτά και δεν εκφράζονται ,χάνεται η πρόσβαση σε πληροφορίες που αυτά μπορούν να δώσουν στο άτομο.Η εκδήλωση σωματικών συμπτωμάτων στην περίπτωση αυτή, στην ουσία «καλεί» το άτομο να δει και να αναγνωρίσει τι του συμβαίνει σε ψυχολογικό επίπεδο , ποιά είναι τα συναισθήματα, οι ανάγκες και τα θέλω του και στη συνέχεια να τα διαχειριστεί με λειτουργικό τρόπο. Μοιάζει δλδ η εμφάνιση των σωματικών συμπτωμάτων να είναι ένα «σήμα κινδύνου». Επιπλέον, είναι κατά κάποιο τρόπο μια προειδοποίηση ότι κάτι πρέπει να αλλάξει, γιατί η συνέχιση του ίδιου μοτίβου τρόπου ζωής, συμπεριφοράς και διαχείρισης των ψυχικών καταστάσεων, μπορεί να είναι επιβλαβής και για τη σωματική υγεία.
3. ΣΤΡΕΣ
Ένας βασικός μηχανισμός που διαμεσολαβεί την εκδήλωση σωματικών συμπτωμάτων είναι το στρες.
Στρες είναι η ψυχική κατάσταση που προκύπτει από την αίσθηση μιας απειλής (πραγματικής ή φανταστικής). Όταν υπάρχει ένα στρεσογόνο ερέθισμα το ανθρώπινο σώμα μπαίνει σε μια διαδικασία έκτακτης ανάγκης, στην οποία πρωταρχικό ρόλο παίζει το μυικό σύστημα, καθώς προετοιμάζεται για την αντίδρασης «φυγής ή πάλης». Το κυκλοφορικό και το αναπνευστικό σύστημα δραστηριοποιούνται επίσης, καθώς χρειάζεται αυξημένη παροχή αίματος στους μύες αλλά και οξυγόνου και γλυκόζης. Ταυτόχρονα αναστέλλεται η λειτουργία των συστημάτων που δεν έχουν άμεση σχέση με την κατάσταση (γαστρεντερικό, αναπαραγωγικό).
Το ανθρώπινο σώμα απελευθερώνει ορμόνες όπως η κορτιζόλη και η αδρεναλίνη , οι οποίες σχετίζονται επίσης με την αντίδραση «φυγής ή πάλης» ως απάντηση στον κίνδυνο. Όταν αυτός υποχωρεί, τα συστήματα του οργανισμού επανέρχονται στη φυσιολογική λειτουργία τους.
Όταν το στρες είναι χρόνιο – και συνεπώς σε οργανικό επίπεδο συμβαίνουν διαρκώς τα παραπάνω – μπορεί να εκδηλώνεται με τη μορφή σωματικών συμπτωμάτων, όπως η κούραση, η αδυναμία συγκέντρωσης, ο χρόνιος πόνος, η ευερεθιστότητα, οι διαταραχές μνήμης κ.ά. Η υπερέκθεση του οργανισμού στην κορτιζόλη και σε άλλες ορμόνες που σχετίζονται με το στρες μπορεί να διαταράξει όλες σχεδόν τις λειτουργίες του. Αυτό μπορεί να αυξήσει τον κίνδυνο εμφάνισης μιας σειράς σωματικών προβλημάτων (και ψυχολογικών), όπως κατάθλιψη, αγχώδεις διαταραχές, γαστρεντερικά προβλήματα, καρδιολογικά προβλήματα, υπέρταση, διαταραχές ύπνου, αύξηση σωματικού βάρους κτλ. Η συνεχής παρουσία τέτοιων συμπτωμάτων μπορεί με τη σειρά της να αυξήσει τον κίνδυνο εμφάνισης ασθενειών, είτε λόγω της διατάραξης της λειτουργίας των συστημάτων του οργανισμού, είτε λόγω της υιοθέτησης ανθυγιεινών συνηθειών, προκειμένου να διαχειριστεί το άτομο το άγχος του.Τέλος, το χρόνιο στρες εξασθενεί το ανοσοποιητικό σύστημα, καθιστώντας το άτομο ευάλωτο σε διάφορες παθήσεις και δυσχεραίνοντας την ανάρρωση του από αυτές.
Η αντίδραση ενός ατόμου στο στρες εξαρτάται από την ερμηνεία που δίνει το ίδιο σε ένα στρεσογόνο ερέθισμα αλλά και από παράγοντες όπως:
- Η ύπαρξη κοινωνικής στήριξης
- Το αίσθημα ελέγχου
- Την προσωπικότητα του και τους μαθημένους τρόπους στη διαχείριση του άγχους
4. ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ / ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΨΥΧΟΣΩΜΑΤΙΚΩΝ ΣΥΜΠΤΩΜΑΤΩΝ
Πώς μπορεί να διαχειριστεί ένα άτομο την ύπαρξη ψυχοσωματικών συμπτωμάτων? Αρχικά θα πρέπει να έχει αποκλειστεί η ύπαρξη οργανικής αιτιολογίας των συμπτωμάτων, γιατί η ύπαρξη της προφανώς απαιτεί την αντιμετώπιση τους και σε οργανικό επίπεδο. Παρατηρώντας λοιπόν τις σωματικές ενδείξεις , το άτομο μπορεί να αναγνωρίσει και να κατανοήσει πότε αυτές εμφανίζονται ή επιδεινώνονται σε σχέση με την ψυχική του κατάσταση. Να καταλάβει δλδ πώς συνδέονται τα σωματικά συμπτώματα με συναισθήματα, όπως η θλίψη, ο θυμός, με ψυχικές καταστάσεις όπως το άγχος, με τη διάθεση του, όταν πχ είναι «πεσμένο» ψυχολογικά ή όταν καταπιέζει συναισθήματα, σκέψεις και ανάγκες. Η συνειδητότητα αναφορικά με το πώς νιώθουμε είναι ένα πρώτο βήμα στη διαδικασία διαχείρισης των ψυχοσωματικών συμπτωμάτων.
Η ψυχοθεραπευτική διαδικασία – όταν μιλάμε για ψυχοσωματικά συμπτώματα – στοχεύει στη διερεύνηση των ψυχολογικών παραγόντων που συμβάλλουν στην εμφάνιση τους, τις πιθανές ασυνείδητες συγκρούσεις που συνδέονται με αυτά και τα καταπιεσμένα και μη εκφραζόμενα συναισθήματα και σκέψεις. Η αναγνώριση και η αποδοχή τους από το άτομο , αλλά και η δυνατότητα να εκφραστεί και να μιλήσει για αυτά λειτουργεί αποσυμπιεστικά, το βοηθάει να κάνει τις απαιτούμενες συνδέσεις με οτιδήποτε τον απασχολεί σε ψυχικό επίπεδο και το οδηγεί σε νέους λειτουργικούς τρόπους έκφρασης, διαχείρισης και επίλυσης των επιβαρυντικών για αυτό ψυχολογικών παραγόντων και καταστάσεων.
Η εκμάθηση και ανάπτυξη υγιών τρόπων έκφρασης , ρύθμισης και διαχείρισης των συναισθημάτων, μπορεί να αποτελέσει ένα σημαντικό σύμμαχο στην πρόληψη της εμφάνισης τους.
5. ΠΡΟΛΗΨΗ / ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΣΤΡΕΣ
Η ύπαρξη υποστηρικτικού δικτύου και η καλλιέργεια ποιοτικών σχέσων με τους άλλους- οικογένεια, φίλοι κτλ. Οι διαπροσωπικές σχέσεις μπορούν να αμβύνουν το άγχος. Έχοντας τη δυνατότητα να μιλάμε με αγαπημένους ανθρώπους, να μοιραζόμαστε οτιδήποτε μας απασχολεί είναι αποσυμπιεστικό. Οι άλλοι άνθρωποι μπορούν να προσφέρουν πρακτική βοήθεια και στήριξη, χρήσιμες ιδέες και οπτικές, ακόμη και το να ακούν και να είναι εκεί για εμάς είναι βοηθητικό.
Η ξεκούραση του εγκεφάλου είναι σημαντική στη διαχείριση του στρες. Τόσο ο επαρκής και καλής ποιότητας ύπνος βοηθά σε αυτό όσο και οι χαλαρωτικές δραστηριότητες.
Η σωματική άσκηση προκαλεί σωματική αλλά και ψυχική ευεξία. Σε αυτό βοηθά και η παραγωγή ενδορφινών που προκαλείται όταν ασκούμαστε.
Η σωστή διατροφή.
Η ενασχόληση στον ελεύθερο χρόνο με δραστηριότητες και χόμπυ που μας αρέσουν και μας χαλαρώνουν.
Η εκμάθηση πρακτικών τρόπων διαχείρισης στρες , όπως πχ οι ασκήσεις αναπνοής.
Η αναζήτηση βοήθειας από έναν ειδικό ψυχικής υγείας, όταν νιώθουμε ότι δεν μπορούμε να διαχειριστούμε ψυχοπιεστικές καταστάσεις και όταν γενικά υπάρχει δυσκολία στη διαχείριση του άγχους, μπορεί να είναι πολύ χρήσιμη και ωφέλιμη, γιατί παρέχει ένα ασφαλές πλαίσιο έκφρασης και παράλληλα συμβάλλει στην υιοθέτηση νέων λειτουργικών τρόπων διαχείρισης του άγχους.
