Γράφει η Ελένη Κορόβηλα
Πριν από μία δεκαετία, το 2014, αναζητώντας ενδιαφέροντα και πρωτότυπα βιβλία για να προτείνω για τα μικρά παιδιά εντόπισα μια έκδοση στο περιθώριο της τρέχουσας βιβλιοπαραγωγής που δεν είχε τη σφραγίδα ενός έγκυρου -μικρότερου ή μεγαλύτερου- εκδοτικού οίκου, αλλά που είχε όμως όλα τα στοιχεία που το έκαναν αξιοπρόσεκτο. Το βιβλίο ήταν Τα δυο μικρά αβγά της Στέλλας Μπελιά, σε εικονογράφηση Σμαράγδας Μάγκου. Η δημιουργός του, νηπιαγωγός, μέλος της ελληνικής οργάνωσης «Οικογένειες Ουράνιο Τόξο» και μητέρα δύο παιδιών μαζί με τη σύντροφό της, είχε γράψει ένα παραμύθι «για να αφηγηθεί στα παιδιά οικογενειών ΛΟΑΤ* τη δική τους οικογενειακή ιστορία», όπως σημείωνα τότε.
Δέκα χρόνια μετά, αγνοώ αν η συγγραφέας είχε τότε υποβάλει το παραμύθι της σε εκδοτικούς οίκους ή αν εξαρχής η απόφασή της ήταν να κυκλοφορήσει «κάτω από τα ραντάρ» με σκοπό να φτάσει στα χέρια μόνο όσων ήταν οι απολύτως ενδιαφερόμενοι. Τείνω να πιστεύω ότι μάλλον συνέβη το δεύτερο. Σε κάθε περίπτωση, τότε, επικοινωνώντας μαζί της, τότε, μου είχε πει ότι η αποδοχή από την Πολιτεία και η νομική αναγνώριση της ύπαρξής τους ήταν το βασικότερο αίτημά τους. Η θεσμοθέτηση του γάμου μεταξύ ομόφυλων θα άνοιγε το δρόμο και για την αναγνώριση των δικαιωμάτων και των δύο γονιών στα παιδιά τους, έλεγε. Τότε, όμως, πριν καν από τη θεσμοθέτηση του συμφώνου συμβίωσης και για τα ομόφυλα ζευγάρια (αυτό ισχύει από το 2017), βλέποντας ότι ο στόχος του γάμου ήταν πολύ μακρινός, πέρα κι από τη νομική αναγνώριση, η ίδια και οι άλλοι ομόφυλοι γονείς των οικογενειών «Ουράνιο τόξο» νοιάζονταν περισσότερο για την ψυχική υγεία των παιδιών τους, υπογραμμίζοντας πόσο ευάλωτη ήταν έξω από το προστατευτικό κουκούλι της οικογένειας, και για την ομαλή ένταξή τους στο σχολικό περιβάλλον και κατ’ επέκταση στην κοινωνία.
Τι είναι οικογένεια;
Τι συνέβη στο εκδοτικό τοπίο στα χρόνια που μεσολάβησαν μέχρι που φθάσαμε στη στιγμή που η ελληνική κυβέρνηση είναι έτοιμη να νομοθετήσει κατά τρόπο που θα κάνει τις οικογένειες των ομόφυλων ζευγαριών και τα παιδιά τους ορατές και κυρίως θα τους αποδώσει τα δικαιώματά τους; Στον παρακάτω σύντομο αναγνωστικό οδηγό, επιλέγουμε δέκα βιβλία που δίνουν απάντηση στο ερώτημα Τι είναι οικογένεια; και, σε αυτή την μεταμορφωτική στιγμή για την ελληνική κοινωνία, βοηθούν να ανοίξουν συζητήσεις με τα μικρά παιδιά που μεγαλώνουν σε όλες τις οικογένειες, κάθε σύνθεσης και μορφής.
Μια αβίαστη απάντηση στο ερώτημα που προκύπτει και από τα παρακάτω βιβλία είναι πως τα συστατικά της οικογένειας δεν καθορίζονται από το φύλο των μελών της αλλά από το σεβασμό μεταξύ τους, την αφοσίωσή τους στην ιδέα της οικογενειακής συμβίωσης και την αγάπη που τους δένει.
Το πιο μεγάλο βιβλίο για τις οικογένειες (μφρ. Αντώνης Παπαθεοδούλου, εκδ. Ίκαρος, 2016) της Μέρι Χόφμαν σε εικονογράφηση Ρος Άσκουιθ είναι ένα πολύ καλοσχεδιασμένο βιβλίο γνώσεων για παιδιά από 3 τών που δίνει απαντήσεις σε ερωτήματα όπως: Πώς είναι η δική σου οικογένεια; Πώς είναι το σπίτι σου; Σου αρέσει το σχολείο; Η μαμά και ο μπαμπάς δουλεύουν; Πού πας διακοπές; Πόσα κλαδιά έχει το δικό σου γενεαλογικό δέντρο;
Στο βιβλίο, μεταξύ άλλων τύπων οικογένειας, παρουσιάζονται και οι οικογένειες με δύο μαμάδες ή με δύο μπαμπάδες. Την εποχή της έκδοσής του, είχαν διατυπωθεί πολύ αρνητικά σχόλια που εξέφραζαν την ομοφοβική και σκοταδιστική πλευρά της κοινωνίας. Το βιβλίο θέτει στα μικρά παιδιά ερωτήματα εξερευνώντας τις διάφορες μορφές οικογένειες ενώ δίνει σε γονείς και εκπαιδευτικούς την αφορμή για πολύ γόνιμες συζητήσεις.
Σκουλήκι αγαπάει σκουλήκι (μτφρ. Ηλιάννα Αγγελή, εκδ. Κλειδάριθμος, 2020) σε κείμενο του Τζέι Τζέι Όστριαν και εικονογράφηση του Μάικ Κουράτο.
Το εικονογραφημένο βιβλίο των Όστριαν και Κουράτο εμπλουτίζει την ισχνή βιβλιογραφία για το θέμα των οικογενειών ομόφυλων ζευγαριών, για το πώς δηλαδή είναι να μεγαλώνει ένα παιδί με δύο μπαμπάδες ή δύο μαμάδες.
Μιλώντας για τον έρωτα δύο ομοειδών και τελικά ομόφυλων πλασμάτων δίνεται σε γονείς και παιδαγωγούς η ευκαιρία να θίξουν το θέμα του γάμου μεταξύ ανθρώπων του ίδιου φύλου και, ταυτόχρονα, να τα εισάγουν σε έννοιες όπως η δικαιοσύνη, η ισονομία, η ισοτιμία, η αποδοχή, η αναγνώριση της ποικιλομορφίας στην κοινωνία και τη φύση, και βέβαια η άνευ όρων αγάπη.
Οικογένεια είναι… (εικονογράφηση Κώστας Θεοχάρης, εκδ. Διόπρα, 2020) της Κατρίνας Τσάνταλη.
Μέσα από ένα τρυφερό αλλά πολύ διαυγές κείμενο, τα μικρά παιδιά διαβάζουν ότι η οικογένεια είναι μια μεγάλη αγκαλιά για να μεγαλώσει ένα παιδί με ασφάλεια και αγάπη και καταλαβαίνουν ότι οικογένεια είναι ζει κανείς με ευτυχισμένους ανθρώπους που φροντίζουν ο ένας τον άλλο.
Κάτι πολύ σημαντικό που λέει το βιβλίο στα μικρά παιδιά είναι ότι κανένα παιδί δεν πρέπει να βιώνει περιθωριοποίηση, απόρριψη, εκφοβισμό, επειδή η οικογένειά του πιθανόν να μη μοιάζει με τις οικογένειες των υπόλοιπων παιδιών. Αυτό δεν αναφέρεται αποκλειστικά στη διαφορετικότητα μιας οικογένειας με ομόφυλους γονείς αλλά συμπεριλαμβάνει κάθε πιθανή εκδοχή: μονογονεϊκές οικογένειες, όταν ένας άνθρωπος αποφασίζει να γίνει γονιός μόνος εξαρχής, οικογένειες μετά από υιοθεσία, οικογένειες μετά από διαζύγιο, οικογένειες μετά από την απώλεια ή ανικανότητα γονιών όπου στον ρόλο των ανθρώπων που μεγαλώνουν τα παιδιά είναι παπούδες, γιαγιάδες, θείοι.
Ένα απολύτως συμπεριληπτικό βιβλίο για παιδιά από 4 ετών που βοηθά να συζητηθούν όλα όσα απασχολούν τα παιδιά.
Τα πάντα για την οικογένεια (μτφρ. Έρρικα Πάλλη, εκδ. Ψυχογιός, 2020) της Φελίσιτι Μπρουκς.
‘Ενα καλογραμμένο βιβλίο γνώσεων με την υπογραφή μιας πολύ έμπειρης συγγραφέα βιβλίων για μικρά παιδιά, βασικό στέλεχος του εκδοτικού οίκου Usborne, η οποία ειδικεύεται στην εξήγηση μεγάλων θεμάτων με τρόπο εύληπτο, τεκμηριωμένο και παιγνιώδη. Εδώ, θέτει ερωτήματα για το τι είναι η οικογένεια; αλλά και πώς λειτουργεί και σε τι χρησιμεύει;
Και το βασικότερο, εξηγεί τα πάντα για τις διαφορετικές μορφές οικογένειας.
Τα ερωτήματα είναι πολλαπλά και δεν στέκονται απλώς στην περιγραφή των μορφών οικογενειών αλλά συμβάλλουν στην εξέταση της εξέλιξης της οικογένειας ως θεσμού, πώς δηλαδή άλλαξαν οι οικογένειες με την πάροδο των χρόνων, πώς ζουν, πώς οργανώνονται, πώς γιορτάζουν, ποια έθιμα τηρούν, αλλά και τι είναι το οικογενειακό, γενεαλογικό δέντρο ενός ανθρώπου και γιατί έχει σημασία να το γνωρίζει κανείς. Παράλληλα, ευαισθητοποιεί τα παιδιά σε θέματα βασικών δικαιωμάτων που αφορούν τη στέγη, τη σίτιση, την εκπαίδευση. Το βιβλίο συνοδεύεται από χρήσιμο γλωσσάρι με λέξεις σχετικές με την οικογένεια.
Μια μεγάλη οικογένεια (μτφρ. Αντώνης Παπαθεοδούλου, εκδ. Ίκαρος, 2021) της Elisenda Roca και τις πολύχρωμες εικόνες της Rocio Bonilla.
Ένα κοριτσάκι, η Βιολέτα, και το άτακτο σκυλάκι της, ο Βούρτσας δείχνουν στα παιδιά τι θα πει αλληλεγγύη, αλληλοβοήθεια αλλά και ότι γύρω τους άλλα παιδιά μεγαλώνουν σε οικογένειες που διαφέρουν από τη δική τους αλλά και που ταυτόχρονα μοιάζουν πάρα πολύ. Γιατί αυτό είναι το ξεχωριστό και το πιο ουσιώδες που λέει ιστορία της Βιολέτας στα μικρά παιδιά ότι όλοι έχουμε κάτι κοινό: αγαπιόμαστε και βοηθάμε ο ένας τον άλλο.
Άλλο ένα βιβλίο που εξοικειώνει τα παιδιά με την έννοια του άλλου και το κάνει με τρόπο πολύ κεφάτο και αισιόδοξο που θα αρέσει στους μικρούς αναγνώστες.
Μαμά… Δες η Οικογένειά μου (εκδ. iwrite) των Παναγιώτας Αντωνιάδου, ψυχολόγου, και Στυλιανής Παπουλίδου, φιλολόγου, σε εικονογράφηση Βασιλικής Αρκουμάνη.
Η ιστορία με ηρωίδα τη Μυρτώ, ένα κορίτσι 10 χρονών, έχει ξεχωριστό ενδιαφέρον καθώς είναι από τα ελάχιστα βιβλία για παιδιά που βάζουν στον πυρήνα τους μια οκογένεια με ομόφυλους γονείς και μάλιστα μια ελληνική οικογένεια με ομόφυλους γονείς. Η Μυρτώ μεγαλώνει ευτυχισμένη με δύο μαμάδες, τη Φωτεινή και την Αναστασία, αλλά, στην ιστορία, θα αναγκαστεί για πρώτη φορά στη ζωή της να μάθει να αντιμετωπίζει τις αρνητικές συμπεριφορές των μεγάλων.
«Η σωστή διαπαιδαγώγηση που έχει λάβει από την οικογένειά της, αλλά και η αγάπη που έχει δεχτεί θα της δώσουν εκείνη τη δύναμη, που θα την κάνει να βρει τις σωστές λύσεις και απαντήσεις. Θα σταθεί άξια απέναντι σε όσους θα προσπαθήσουν να την προσβάλλουν για τη διαφορετικότητά της και να γελοιοποιήσουν τα όνειρά της» διαβάζουμε στην περιγραφή του βιβλίου.
Είναι προφανές πως στόχος των δημιουργών του βιβλίου είναι η ευαισθητοποίηση των νεαρών αναγνωστών και των οικογενειών τους για τις αλλαγές στην κοινωνία και την ανάγκη για ορατότητα ώστε να φτάσουν στην κατανόηση και την αποδοχή οικογενειών που δεν μοιάζουν με τις δικές τους αλλά και να αποκτήσουν σχέσεις αλληλοσεβασμού.
Ταυτόχρονα, είναι μια ιστορία για να νοιώσουν οικειότητα και να ταυτιστούν με την ηρωίδα τα παιδιά οικογενειών ομόφυλων γονιών που δεν αναγνωρίζουν την δική τους οικογενειακή κατάσταση στα βιβλία που διαβάζουν.
Τι είπε ο μπαμπάς, Άλφονς; (μτφρ. Άννα Παπαφίγκου, εκδ. Μάρτης, 2023) της Γκουνίλα Μπέργκστρομ (1942-2021).
Το πιο πρόσφατο βιβλίο στην πολυδιαβασμένη σειρά της σημαντικής Σουηδής δημιουργού βιβλίων για μικρά παιδιά είναι ακόμη μια ιστορία από την ξεχωριστή οικογένεια του Άλφονς με τον μπαμπά του. Ο μικρός Άλφονς, για τον οποίο δεν γνωρίζουμε πού είναι η μαμά του, μεγαλώνει με τον μπαμπά του. Δεν γνωρίζουμε γιατί ο μπαμπάς είναι μονογονέας. Η μαμά πέθανε; Ο μπαμπάς ήταν εξαρχής μόνος; Ο Άλφονς είναι υιοθετημένος; Ποιος είναι ποιος είναι ο σεξουαλικός προσανατολισμός του μπαμπά;
Στον κόσμο του 4χρονου Άλφονς το σίγουρο είναι ότι δεν υπάρχει μαμά αλλά υπάρχει ένας μπαμπάς που τα κάνει όλα και είναι πάντα παρών για να πει καληνύχτα, να διοργανώσει ένα υπέροχο πάρτι, να παρασύρει τον μικρό σε παιχνίδια ή να βιάζεται με τις πολλές υποχρεώσεις. Όλα τα βιβλία της σειράς είναι τρυφερά μαθήματα εξοικείωσης με μια εναλλακτική μορφή οικογένειας, μονογονεϊκή, με μπαμπά και ένα παιδί.
Το μεζεδάκι – Ερρίκος και Μπαμπαλύκος (μτφρ. Μάρω Ταυρή, εκδ. Μεταίχμιο, 2023) της Αλεξαντρά Γκαριμπάλ σε εικονογράφηση Μαριάν Βιλκόκ.
Ένας λύκος, διαβόητος για την αγριάδα του και τα γούστα του να καταβροχθίζει μικρά πλασματάκια, θα γίνει εντελώς απροσδόκητα οικογένεια με ένα τέτοιο μικρό πλασματάκι που θα βρει μέσα σε ένα πανέρι στο κατώφλι του. Μεζεδάκι ή παιδάκι;
Το μικρό κουνελάκι μετατρέπει τον λύκο σε μπαμπαλύκο και δείχνει στα μικρά παιδιά με ποιο τρόπο μπορεί να δημιουργηθεί και να ευημερήσει κάθε μορφής οικογένεια.
Οικογένεια είμαστε (εικονογράφηση Κιάρα Φέντελε, εκδ. Πατάκη, 2023) του Βαγγέλη Ηλιόπουλου.
Στο πιο πρόσφατο παραμύθι του εκπαιδευτικού και εξαιρετικά έμπειρου συγγραφέα παιδικής λογοτεχνίας αλλά και βιβλίων γνώσεων, συναντάμε ένα αγοράκι-αρκουδάκι. Τον Μελή που θέλει να αποκτήσει ανθρωπάκια. Έχει ανάγκη να μεγαλώσει μέσα από ιστορίες και επειδή είναι ένα παιδί που δεν ανήκει σε μια οικογένεια θέλει να δημιουργήσει μία. Η διαδρομή του μέσα στο κατάστημα παιχνιδιών όπου αναζητά πώς θα συνθέσει μια οικογένεια είναι αποκαλυπτική για τους μικρούς αναγνώστες και μεταμορφωτική για τον μικρό Μελή.
Ο διάλογος με την κυρία του καταστήματος είναι από τις ωραιότερες σελίδες για να διαβαστούν από μικρά παιδιά. Όλα τα είδη οικογένειας: δυο άνθρωποι χωρίς παιδιά, μια παραδοσιακή πυρηνική οικογένεια, μια μονογονεϊκή, μια διευρυμένη –πολύ ενδιαφέρον τύπος οικογένειας που δεν αποτυπωμένεται αρκετά στα βιβλία για μικρά παιδιά, αν και πάρα πολλά ζουν σε τέτοια οικογενειακά σχήματα–, μια οικογένεια με γονείς του ίδιου φύλου. Στο τελευταίο δισέλιδο, ο Μέλης, στην πιο συγκινητική και απελευθερωτική στιγμή του, έχει φτιάξει τη δικιά του οικογένεια.
Ο Βαγγέλης Ηλιόπουλος πιάνει το σφυγμό της εποχής και δίνει στα μικρά παιδιά ένα παραμύθι με συναίσθημα και δύναμη.
Μετέωρα (εκδ. Μεταίχμιο) του Μάριου Μάζαρη σε εικονογράφηση Βασίλη Κουτσογιάννη.
Ο επίσης πολύ δραστήριος εκπαιδευτικός και συγγραφέας Μάριος Μάζαρης έγραψε ένα παραμύθι με ήρωες τα δίδυμα αδελφάκια μιας οικογένειας. Είναι μια οικογένεια δεμένη, βράχος ο ένας για τον άλλο και αυτό συνεχίζεται και όταν οι γονείς χωρίζουν. Οπότε μπαίνει το ερώτημα: Είναι και πάλι οικογένεια αν ο μπαμπάς δεν είναι μαζί τους συνεχώς; Είναι ή δεν είναι οικογένεια όταν οι γονείς χωρίζουν και τα σπίτια γίνονται δύο; Ο Μάζαρης προσεγγίζει με έμπνευση τη στατικότητα των ψηλών βράχων αλλά και την απόλυτα ποιητική διάσταση που τους δίνει το τοπωνύμιο Μετέωρα: Τα αγέρωχα Μετέωρα και οι μετέωροι άνθρωποι, οι άνθρωποι βράχοι και οι βράχοι που είναι πάντα σταθεροί και όρθιοι.
Η συνάντηση του με τον εικονογράφο Βασίλη Κουτσογιάννη είναι καθοριστική για το αποτέλεσμα. Ο τρόπος που οι λέξεις γίνονται εικόνες, που η οικογένεια συντίθεται, αποσυντίθεται και ξαναφτιάχεται σαν τα κομμάτια ενός παζλ, αποδεικνύει τις ανεξάντλητες αφηγηματικές δυνατότητες του Κουτσογιάννη. Σε αυτό το φροντισμένο γλωσσικά και εικαστικά περιβάλλον, οι μικροί αναγνώστες θα νιώσουν δυνατοί σαν βράχοι και ανάλαφροι σαν τα μέλη αυτής της οικογένειας που τα ενώνει η αγάπη.
*Η ΕΛΕΝΗ ΚΟΡΟΒΗΛΑ είναι δημοσιογράφος.
