Όταν οι γάτες μαθαίνουν στα παιδιά τα πάντα για την τέχνη: Τρία βιβλία που απογειώνουν το βλέμμα

«Τι ξέρεις για το νερό;», λέει ο ζωγράφος της δεξαμενής στο ζωγράφο των σαλονιών.
«Τι ξέρεις για το κόκκινο;», λέει ο ζωγράφος των σαλονιών στο ζωγράφο δεξαμενών.

«Όταν μου τελειώνει το μπλε, χρησιμοποιώ κόκκινο», λέει ο Πικάσο.

«Όταν θες να πεις κάτι σημαντικό, αναζήτησε τον τρόπο των γάτων», θα μπορούσαν να πουν οι ανά τον κόσμο γατόφιλοι. Όταν μάλιστα οι τρόποι των γάτων γίνονται το δομικό συστατικό για να γραφτούν ευφάνταστοι οδηγοί για τον κόσμο της τέχνης, τότε το ζήτημα σοβαρεύει. Ιδίως όταν αφορά βιβλία για παιδιά, και οι συγγραφείς τους διασχίζουν τα συμβατικά όρια και τους «άγραφους» κανόνες των ειδών, επιλέγοντας να απευθυνθούν στα παιδιά με τόλμη και ευρηματικότητα.

Κλείνοντας τον διακόπτη κάθε συσκευής, ας ανοίξουμε τις σελίδες τριών βιβλίων για παιδιά, για γατόφιλους όλων των ηλικιών (…), για όσους ενδιαφέρονται για μια «λοξή» ματιά στο χώρο της τέχνης και της μάθησης.

Το παιχνίδι της «γοητευτικής μάθησης» είναι ένα διαρκές στοίχημα στα βιβλία για παιδιά, ιδίως τώρα που η ανάγνωση, ως τρόπος αναψυχής και η επίμονη παρατήρηση, ως τρόπος ξεκλειδώματος των κειμένων και των εικόνων, σαρώνονται από τα ατελείωτα σκρολαρίσματα και τα οπτικά happenings στις οθόνες των smartphones και των tablets.

Κλείνοντας τον διακόπτη κάθε συσκευής, ας ανοίξουμε τις σελίδες τριών βιβλίων για παιδιά, για γατόφιλους όλων των ηλικιών (οι οποίοι εξ ορισμού είναι κατά βάθος παιδιά), για όσους ενδιαφέρονται για μια «λοξή» ματιά στο χώρο της τέχνης και της μάθησης.

Τέχνη για να ζεις και η τέχνη του να ζεις

Η Τζεν Μπέιλι με τα Γατουργήματα. Ένας γατίσιος οδηγός για την τέχνη… και τη ζωή! (μτφρ. Γιώργος Τσακνιάς, εκδ. Παπαδόπουλος) μας παρουσιάζει την πρωταγωνίστρια της ιστορίας, τη Μαμά Γατ η οποία είναι μια ευρηματική γατομαμά. Αποφασίζει να διδάξει στα γατάκια της την τέχνη της ζωής μέσα από τις εικαστικές τέχνες. Η Μπέιλι παρακινεί τους αναγνώστες να ακολουθήσουν τη γατομαμά, για να διαπιστώσουν όχι μόνο ότι η τέχνη είναι ενδιαφέρουσα, αλλά και ότι χρειάζεται τέχνη για να ζεις πραγματικά. Τα απείθαρχα γατάκια, ως από καταβολής περίεργα πλάσματα, αντιδρούν θετικά στη νέα παιδαγωγική μέθοδο της μαμάς τους και μαζί της θα κάνουν ένα ταξίδι στο χώρο και το χρόνο, μαθαίνοντας τι σημαίνει να είσαι όχι απλώς γάτα (κυριολεκτικά και μεταφορικά), αλλά γάτα με υψηλή αισθητική.

Εμβληματικά έργα διάσημων ζωγράφων, τα οποία αποτελούν μέρος του κανόνα της ζωγραφικής αλλά και μια φωτογραφία για το τέλος της περιήγησης (συνολικά 13 καλλιτεχνικά υποδείγματα), αποτελούν τους διηγητικούς και αναπαραστατικούς σταθμούς της γατο-οικογένειας. Κάθε εικαστικός σταθμός είναι δισέλιδος. Σε μια γωνία βρίσκεται το πλαίσιο της αφήγησης σαν ένθετο σχόλιο στο ζωγραφισμένο χώρο, στον οποίο πρωταγωνιστές είναι οι γάτες. Η αφήγηση δίνει πληροφορίες για τη συμπεριφορά των γάτων, τις αγαπημένες τους συνήθειες, τις πολιτισμικές, σημασιολογικές επενδύσεις με τις οποίες περιβάλλει ο άνθρωπος διαχρονικά τα αγαπημένα τετράποδα.

Στη λογική ενός post-production, που ακολουθεί τη θεωρία του μεταδομισμού, η Nyangsongi χρησιμοποιεί έργα όπως ο «Μυστικός Δείπνος» του Λεονάρντο Ντα Βίντσι, η «Γέννηση της Αφροδίτης» του Σάντρο Μποτιτσέλι, «Η Νυχτερινή Περίπολος» του Ρέμπραντ, αλλά και «Τα Νυχτοπούλια» του Έντουαρντ Χόπερ, «Τα Μαθήματα Χορού» του Έντγκαρ Ντεγκά, «Τα Παιδικά παιχνίδια» του Πίτερ Μπριγκέλ, «Το μεγάλο κύμα έξω από τη Καναγκάβα» του Χοκουσάι κ.α. για να δημιουργήσει ένα εικαστικό περιβάλλον το οποίο θα υποδεχθεί τη σύντομη, στοχευμένη αφήγηση της Μπέιλι.

H μετάφραση του Γιώργου Τσακνιά πιάνει το ύφος και το αίσθημα του πρωτότυπου και το μεταδίδει με την ίδια θέρμη και στα ελληνικά. Η εικονογράφος του βιβλίου, η Κορεάτισσα Nyangsongi, της οποίας τα έργα έχουν αναρίθμητους θαυμαστές–«ακολούθους» στο διαδίκτυο, αναλαμβάνει τη μετα-ζωγραφική διαχείριση των εικαστικών υποδειγμάτων.

Η μεταδομιστική λογική της Nyangsongi είναι μελετημένη. Η ζωγραφική της, με ζωηρές χρωματικές γκάμες και εύστοχη παρατήρηση του πρωτογενούς ζωγραφικού υλικού, συνθέτει τα διηγηματικά-χωρικά πεδία: την περιπέτεια των γάτων και την εικαστική περιήγηση.

Σε επίπεδο εικόνας-αναπαράστασης, η Nyangsongi, δημιουργεί ένα σενάριο που αφενός εκκινεί από το αρχείο της τέχνης, αφετέρου το φέρνει στο πεδίο ορατότητας των παιδιών με τρόπο σύγχρονο, χωρίς ακαδημαϊσμούς και αγκυλώσεις. Η Αναγέννηση, ο Μανιερισμός, η Φλαμανδική Σχολή, το Μπαρόκ, ο Ιμπρεσιονισμός και ο Μετα-Ιμπρεσιονισμός, η ζωγραφική της Άπω Ανατολής, ο Κλασικισμός, ο Νεορεαλισμός και φυσικά το νεύμα της νεωτερικότητας με την φωτογραφία από τους «Εργάτες που γευματίζουν σε δοκό πάνω από τη Νέα Υόρκη», του Τ.Κ. Έμπετς, συγκροτούν μια περιεκτική και ουσιαστική περιήγηση στην τέχνη.

Τα Γατουργήματα είναι από τα βιβλία που δεν διαβάζονται μόνο μια φορά, δεν διαβάζονται οπωσδήποτε γραμμικά. Το βιβλίο συνίσταται όχι μόνο στους μικρούς αναγνώστες, αλλά και σε δασκάλους αισθητικής αγωγής για την οργάνωση διδακτικών σεναρίων για μικρές τάξεις του δημοτικού, όπως και σε γονείς και κηδεμόνες που μαζί με τα παιδιά θα κάνουν ένα νοητό ταξίδι τέχνης το οποίο μπορεί να είναι αφετηρία για πολλές πολιτιστικές διαδρομές.

Τέχνη με γάτες για δημιουργικούς αναγνώστες

Η γάτες γίνονται οι «μούσες» των πιο μεγάλων ζωγράφων στο βιβλίο της Νία Γκουλντ, Η Ιστορία της Τέχνης σε 12 Γάτες (μτφρ. Ιωάννα Χόνδρου, εκδ. Φουρφούρι).

Οι πίνακες που «απαθανατίζουν» τα αγαπημένα αιλουροειδή απηχούν καλλιτεχνικά ρεύματα που κυριάρχησαν ιδίως στο τέλος του 19ου αιώνα και κατά τη διάρκεια του 20ου. Με όχημα τις γατο-αναπαραστάσεις, που φέρουν μια ιδιαίτερη, αναστοχαστική χροιά στην εικαστική τους εντύπωση, ο θεατής-αναγνώστης της εικονικής διήγησης θα αποκτήσει αβίαστα –και κυρίως χωρίς «σχολικού» τύπου καταναγκασμούς– περιεκτικές γνώσεις ιστορίας της τέχνης με έμφαση στα μοντέρνα κινήματα της ζωγραφικής.

Η σύλληψη και η εκτέλεση της ιδέας είναι της Νία Γκουλντ, ζωγράφου, σχεδιάστριας, γατόφιλης. Το βιβλίο παρουσιάζεται με τη μορφή ενός portfolio σε ακριβή και προσεγμένη εκτύπωση. Ο κάτοχος του βιβλίου επιβάλλεται να είναι δημιουργικός αναγνώστης. Μπορεί να επέμβει στην ίδια τη δομή του εντύπου. Να αποκολλήσει τις σελίδες, να διαβάσει τις πληροφορίες για τα καλλιτεχνικά ρεύματα πίσω από κάθε ζωγραφιά, να κάνει το δικό του κολλάζ, να αλλάξει την ακολουθία των εικόνων, να τις χωροθετήσει σαν αφίσες, σαν σημειώσεις, σαν εικαστικό collage.

H Γκουλντ ακολουθεί επίσης τη λογική του post-production στη διαδικασία παραγωγής ενός έργου τέχνης. Με την τεχνική της χτίζει τη νέα εικόνα πάνω σε μια εμπεδωμένη εικαστική ανάμνηση. Δουλεύει απηχώντας την αυθόρμητη βούληση των παιδιών που μπορούν να φτιάξουν κάτι εντελώς δικό τους πάνω σε μια τυπωμένη εικόνα του βιβλίου τους, για παράδειγμα όπως μπορούν να εικονογραφήσουν εκ νέου τις εικόνες στα βιβλία ιστορίας (μεταξύ σοβαρού και αστείου).

Η Αναγέννηση, η Αρτ Ντεκό, το Γκράφιτι, ο Κυβισμός, ο Μαγικός Ρεαλισμός, ο Μεταϊμπρεσιονισμός, η Ποπ Αρτ και οι φημισμένες κονσέρβες σούπας του Andy Warhol, ο Πουαντιγισμός του Σερά και του Σινιάκ, ο Σουρεαλισμός, αλλά και ο Μινιμαλισμός, ο Φοβισμός και το De Stijl με κορυφαίο εκπρόσωπό του τον Mondrian, είναι οι εικαστικοί τρόποι-κινήματα με βάση τα οποία η Γκουλντ φιλοτεχνεί τις γάτες της.

Το βιβλίο-portfolio, πέρα από ιδιαίτερη έκδοση που θα κινητοποιήσει τα παιδιά των μεγάλων τάξεων του δημοτικού αλλά οπωσδήποτε και τους εφήβους, μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως πηγή ασκήσεων στα μαθήματα της εικαστικής αγωγής, της θεατρικής αγωγής, στο πλαίσιο σχολικών εργαστηρίων, καθώς στα χέρια επινοητικών εκπαιδευτικών θα συντελέσει θετικά στη σύνθεση έξυπνων διδακτικών σεναρίων.

Η ιστορία μιας γάτας που ζει στην Κυψέλη σε τέσσερα χρώμα και γραφιστική άποψη

Για μια γάτα που δεν έχει όνομα γράφει ο Νίκος Παλαιολόγος στο βιβλίο του Η γάτα του Χοσελίτο Περδόν (Σχέδια Κωστής Σωτηράκος, εκδ. Key Books).

Δύο γείτονες στην ίδια πολυκατοικία που φροντίζουν για αυτή ή καλύτερα δύο γείτονες που η γάτα επέλεξε να την φροντίζουν. Ο ένας είναι Έλληνας, ο Κωστής, και ο άλλος Ισπανός, ο Χοσελίτο Περδόν. Η γάτα μπαινοβγαίνει στα σπίτια τους, τρώει από το πιατάκι της, κοιμάται, χαϊδεύεται, ξαπλώνει στα πόδια πότε του Κωστή και πότε του Χοσελίτο Περδόν. Μοιράζει το χρόνο της ανάμεσα στα δύο διαμερίσματα του πρώτου ορόφου, σε μια πολυκατοικία στην Κυψέλη.

Ακολουθεί την ίδια ρουτίνα και με τους δύο φροντιστές της. Με τον τρόπο της, επιβάλλει τη «συγκατοίκηση» των δύο ενοίκων. Η φροντίδα της είναι αυτή που δημιουργεί κοινότητα, ένα σιωπηλό δεσμό ανάμεσα σε δύο ανθρώπους που μπορεί να μην έχουν τίποτα άλλο κοινό μεταξύ τους. Και όμως, είναι ακριβώς οι σιωπηλοί, γατίσιοι τρόποι που υποδεικνύουν την εγγύτητα ακόμα και όταν φαινομενικά δεν υπάρχει. Μα έτσι είναι οι γάτες. Δείχνουν, ορίζουν, προφυλάσσουν και αγαπούν με τρόπο ιδιαίτερο, εσωστρεφή, ίσως ηγεμονικό καμιά φορά, αλλά πάντα εκλεπτυσμένο.

Ο Κωστής Σωτηράκος επιλέγει να εικονογραφήσει την παράδοξη και «δυνατή» ιστορία με τέσσερα χρώματα και γραφιστική άποψη. Η εικονογράφηση απηχεί κάτι από Οπ και Ποπ Αρτ.

Ο Νίκος Παλαιολόγος γράφει την ιστορία της γάτας ακριβώς όπως η ίδια την υπαγορεύει. Χωρίς πολλά λόγια, αλλά με λέξεις που είναι ομιλιακές πράξεις, αναπαραστάσεις πολλών εικόνων μαζί, λιτά οργανωμένων. Ο Κωστής Σωτηράκος επιλέγει να εικονογραφήσει την παράδοξη και «δυνατή» ιστορία με τέσσερα χρώματα και γραφιστική άποψη. Η εικονογράφηση απηχεί κάτι από Οπ και Ποπ Αρτ. Πλακάτ επιφάνειες σε έντονο φούξια, κόκκινο ή μπλε χρώμα. Γραμματοσειρές που θυμίζουν αφίσα και εναλλάσσονται στα ίδια χρώματα. Η ηγεμονική φιγούρα της γάτας σαν στένσιλ, γεμίζει τις σελίδες.

Η γάτα του Χοσελίτο Περδόν έχει λάβει έπαινο από τα Βραβεία ΕΒΓΕ το 2020, ήταν ανάμεσα στις υποψηφιότητες για το Κρατικό Βραβείο Παιδικού Βιβλίου 2021, όπως επίσης συμπεριλήφθηκε στο διεθνή κατάλογο White Ravens 2021. Η διαδρομή του βιβλίου αποδεικνύει την αποδοχή του από τους «ειδικούς». Ωστόσο η δύναμή του είναι η γοητεία που ασκεί στους αναγνώστες μικρούς και μεγάλους: Η γοητεία της γατίσιας σιωπής, η γοητεία του ανεξιχνίαστου δεσμού της γάτας με τον άνθρωπο.

^＊Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΡΑΠΤΟΥ είναι θεατρολόγος – εκπαιδευτικός, κριτικός θεάτρου και βιβλίου.