Για την τετραλογία για εφήβους του Σκοτ Γουέστερφελντ «Uglies», «Pretties», «Specials» και «Extras» (μτφρ. Καίτη Οικονόμου, εκδ. Μεταίχμιο). Κεντρική εικόνα, η Joey King, πρωταγωνίστρια της ταινίας «Uglies» που βασίζεται στα βιβλία.
Γράφει η Ελευθερία Ράπτου
Η μορφή, το ωραίο και το άσχημο, αυτό που είναι στη μόδα και το ντεμοντέ. Και από κοντά τα trends, τα likes, τα αιχμηρά σχόλια κάτω από εκατομμύρια αναρτήσεις, οι θετικές ή αρνητικές αντιδράσεις καθημερινά σε δισεκατομμύρια φωτογραφίες στα κοινωνικά δίκτυα. Η ανάγκη για αποδοχή, οι νέοι τρόποι πειθαρχίας σε πρότυπα και συμπεριφορές. Ένας θαυμαστός, καινούριος, κάθε στιγμή, κόσμος που υπαγορεύει κάθε λεπτό πώς πρέπει να φαινόμαστε, να ντυνόμαστε, να φερόμαστε, να αισθανόμαστε, ώστε να μη γίνουμε απόκληροι στον κόσμο της πληροφορίας, εξόριστοι της ηγεμονεύουσας αισθητικής, να μη γίνουμε «λίγοι», άνευ σημασίας, μη επισημάνσημοι, αναλώσιμοι. Τα νέα παιδιά, οι έφηβοι που αλληλεπιδρούν ώρες ατελείωτες στον κόσμο της καταρρακτώδους πληροφορίας, ποια κοινωνία του μέλλοντος θα διαμορφώσουν και πώς θα έχουν τη δύναμη να αλλάξουν ολοκληρωτικές καταστάσεις του εκάστοτε συστήματος;
Το μετα-πολιτικό δράμα είναι εδώ και αφορά όχι μόνο τις ιδέες, αλλά και το σώμα καθαυτό. Ιδίως το νεανικό, εφηβικό σώμα και μυαλό…
Ο Σκοτ Γουέστερφελντ έχει εισάγει το ελληνικό, νεανικό, αναγνωστικό κοινό στον παράδοξο κόσμο του, με την κυκλοφορία των δύο πρώτων βιβλίων του, Uglies και Pretties, από τις εκδόσεις Μεταίχμιο. Από τις ίδιες εκδόσεις κυκλοφορούν εκ νέου και τα επόμενα δύο βιβλία της τετραλογίας με τους τίτλους Specials και Extras. Μαζί με τους «σαμπανιζάτους» τίτλους, αν θέλουμε να δανειστούμε μια χαρακτηριστική λέξη από την επινοητική ορολογία των βιβλίων του, ο Γουέστερφελντ, ήδη από το εξώφυλλο, θέτει την ηγεμονεύουσα διερώτηση για κάθε ένα από τα βιβλία της σειράς.
«Uglies»: Το κανονικό είναι άσχημο – «Pretties»: Η τελειότητα δεν είναι αρκετή
Στο πρώτο βιβλίο της σειράς με την ονομασία Uglies, ο υπότιτλος δηλώνει την πρόθεση του συστήματος για την απόλυτη ομορφιά και την αποδοχή της θέσης ότι το κανονικό είναι άσχημο. Η πλαστική χειρουργική είναι η ηγεμονεύουσα πολιτική και κοινωνική νόρμα. Στο δεύτερο βιβλίο, το Pretties, ο υπότιτλος προετοιμάζει τον αναγνώστη για πολλούς και σοβαρούς κραδασμούς, αφού όταν πλέον η τελειότητα δεν είναι αρκετή, τότε κάτι νέο και απειλητικό για το σύστημα μπορεί να αναδυθεί από τα σπλάχνα του.
Τόσο στο Uglies όσο και στο Pretties, η μελλοντική κοινωνία που περιγράφει ο συγγραφέας είναι μια κοινωνία που επιβίωσε από τους καταστρεπτικούς πολέμους των παλαιών ανθρώπων, των προ-Σκουριάδων, οι οποίοι έφεραν τον πλανήτη στο χείλος της ολοκληρωτικής καταστροφής.
Το νέο σύστημα διακυβέρνησης πόλεων, κάτι σαν μετα-πολιτικές κρατικές οντότητες, έχει αποφασίσει ότι η ευημερία προέρχεται και συντηρείται μέσω της προηγμένης βιοπολιτικής: Τα παιδιά μόλις κλείσουν τα 16 χρόνια τους υποβάλλονται σε τροποποιητικές επεμβάσεις που καθιστούν τους πάντες ωραίους και σε καλή διάθεση.
Ωραίοι και ανέμελοι οι έφηβοι μπορούν να απολαύσουν τη νιότη τους και αργότερα την ενήλικη ζωή τους, μακριά από τις έγνοιες της επιβίωσης, τις κοινωνικές συγκρούσεις, τις βιοποριστικές αγωνίες. Η ασχήμια ορίζεται με διοικητικά, κοινωνικά, πολιτισμικά κριτήρια και αποτελεί λόγο εξορίας και υπαγωγής στην κατηγορία του απόβλητου, του μη-πολίτη.
Ένα νεφελώδες σύστημα έχει φροντίσει τους όρους διαβίωσης στις νέες «μεταπόλεις», όπου στόχος είναι να εξαλειφθεί η ασχήμια και η διαφορετική, διασπαστική σκέψη, δύο συστατικά του κοινωνικού σώματος, που θεωρούνται στη νέα κοινωνία ως εγγενώς φιλοπολεμικά.
Η δεκαεξάχρονη Τάλι, ο πρωταγωνιστικός χαρακτήρας, έχει προγραμματίσει τη ζωή της για την απόλυτη αισθητική τελειότητα. Για να κατακτήσει σε πρώτο στάδιο το υπαγορευμένο όνειρο θα περάσει από πλήθος δοκιμασιών στις οποίες οι έννοιες της φιλίας, του έρωτα, της τιμής, της αξίας, της κοινωνίας αλλά και της παιδείας, της πολιτικής, της δημοκρατίας περνούν από διάφορα στάδια κρίσης.
Στο Uglies, και στη συνέχειά του, το Pretties, η βιοπολιτική του ναρκισσισμού αποκαλύπτεται στη σωματική και εξουσιαστική τους διάσταση. Το παιχνίδι μεταξύ της μορφής και του περιεχομένου, μπαίνει στην εποχή της hi-tech κοινωνίας της επιτήρησης. Σε αυτό το πλαίσιο η αρχιτεκτονική του σώματος, του μυαλού και του χώρου μοιάζουν να είναι όχι απλώς επιλογές, αλλά αδήριτες πρακτικές.
Το κυβερνητικό υπερσύστημα στα βιβλία της σειράς μεταλλάσσεται παράλληλα με τις νέες και συνταρακτικές συνθήκες, που προκύπτουν από τις δράσεις της έφηβης και αργότερα νέας Τάλι Γιάνγκμπλατ και των προσώπων που την περιστοιχίζουν. Πέρα από τη βασική ηρωίδα, την ασυμβίβαστη Τάλι, η ζωή της οποίας και οι περιπέτειες είναι ο κεντρικός αφηγηματικός πόλος, τα υπόλοιπα, πολυάριθμα πρόσωπα αποτελούν επίσης φροντισμένους, ολοκληρωμένους, μοναδικούς χαρακτήρες.
Ο Γουέστερφελντ παρουσιάζει ένα πυκνό δίκτυο σχέσεων, δράσης και ανατροπών που προκύπτουν ακριβώς από την διάδραση των προσώπων. Η πλούσια πινακοθήκη χαρακτήρων και καταστάσεων φαίνεται χαοτική εκ πρώτης όψεως, αλλά μόλις ο αναγνώστης καταδυθεί αποφασιστικά στον «μετακόσμο» των βιβλίων, όλα αποδεικνύονται τόσο καλά τοποθετημένα, ρυθμισμένα και αιτιολογημένα μέσα στην πολυπρισματική και καταιγιστική πλοκή.
Στην τετραλογία οι σταθερές καταστάσεις κάθε περιόδου που περιγράφει ο συγγραφέας, πρόκειται να κλυδωνισθούν και ένα νέο επίπεδο αυτογνωσίας και σταθερότητας αναδύεται με την ελπίδα της παντοτινής διάρκειας που όμως είναι μια ανθρώπινη αυταπάτη. Η κοινωνία όσο ρυθμισμένη και πειθαρχημένη μπορεί να είναι δεν μπορεί να αποφύγει την αλλαγή.
«Specials»: Προϊόντα βιοτεχνολογίας – «Extras»: Μετά την ομορφιά, η φήμη
Έτσι στο τρίτο βιβλίο της σειράς, το Specials, η ιστορία συνεχίζεται από το σημείο όπου η Τάλι και οι φίλοι της όχι μόνο είναι όμορφοι και έξυπνοι, αλλά ακριβώς λόγω του χαρακτήρα τους, έχουν εκπαιδευτεί να είναι επιτηρητές, μαχητές στην υπηρεσία του συστήματος.
Η ομορφιά τους είναι διαφορετικής τάξης και λογικής προϊόν εξελιγμένης σύνθεσης της χειρουργικής με την βιοτεχνολογία. Τα σώματα είναι εκπαιδευμένα σαν φονικές μηχανές. Τα βοηθητικά συστήματα εξελιγμένα. Η πόλη τους έχει αναχθεί σε ένα πλήρες τεχνολογικό, υβριδικό, μετα-πανοπτικόν.
Ωστόσο οι ανακατατάξεις δεν αργούν να έρθουν και η Τάλι θα πρωταγωνιστήσει στην αλλαγή του κόσμου μέσα στον οποίο μεγάλωσε, αγωνιζόμενη για τη διαφορετικότητα, την ελευθερία των ανθρώπων και τον διαμοιρασμό του αγαθού της ευφυίας. Δίνει μάχες σημαντικές και φτάνει σε νέο επίπεδο αυτογνωσίας. Οι νέες πόλεις θα επιτρέπουν πλέον την διαφορά στη μορφή και στη συμπεριφορά, αρκεί η συλλογική ευφυία να επιστρατεύεται για την ευημερία. Η Τάλι αποσύρεται από το προσκήνιο για λίγο καιρό…
Είναι όμως όλα ρόδινα και τακτοποιημένα; Στο τελευταίο βιβλίο της τετραλογίας με τον τίτλο Extras, μια νέα οικονομία έχει συγκροτηθεί: η οικονομία της φήμης ως συνέχεια της οικονομίας της ομορφιάς. Η πολυμορφία και οι κάθε λογής αισθητικοί πειραματισμοί δεν εγγυώνται από μόνοι τους πλέον τη διασημότητα και την ευημερία. Για να είναι κανείς πλούσιος και σημαντικός πρέπει να είναι οπωσδήποτε επισημάνσιμος με κάθε τρόπο.
Όλοι, έφηβοι και μεγαλύτεροι σε ηλικία, έχουν τους λογαριασμούς τους για ατελείωτο ποστάρισμα κάθε θέματος που μπορεί να τους προσδώσει φήμη. Όλοι βιντεοσκοπούν και βιντεοσκοπούνται, μια διαφημιστική φρενίτιδα με την ελπίδα της δημοσιότητας. Η φήμη είναι το νέο νόμισμα, η ραχοκοκαλιά της οικονομίας. Όλοι παρακολουθούν την καθημερινή κατάταξή τους στην κλίμακα της αναγνωρισιμότητας, ελπίζοντας για προνόμια και πιο άνετη ζωή.
«Ο μόνος τρόπος για να βλάψεις κάποιον είναι να τον αγνοήσεις», επισημαίνει ο Γουέστερφελντ. Εδώ μια νέα γενιά παιδιών, κάπου στην Ασία, αναλαμβάνουν να γυρίσουν τον τροχό της αλλαγής, με την Άγια Φουζ να είναι η πρωταγωνίστρια των εξελίξεων και που μαζί με την Τάλι και τους υπόλοιπους φίλους τους θα φέρουν για ακόμη μια φορά την αλλαγή, εισάγοντας ένα νέο επίπεδο συλλογικής αυτογνωσίας….
Ο Γουέστερφελντ χρησιμοποιεί το μοτίβο της βιοπολιτικής και της τεχνολογικής υπεροργάνωσης για να θέσει μια σειρά από διαρκή, πέρα για πέρα ανθρώπινα ζητήματα. Με πρόφαση ένα μακρινό μέλλον θίγει χωρίς περιστροφές καταστάσεις, τάσεις και προβλήματα που ήδη καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε στη σύγχρονη, δικτυωμένη, παγκόσμια κοινότητα.
Είναι άραγε οι κοινωνίες της ομορφιάς και των καθολικών προτυποποιήσεων αθώες ή ελπιδοφόρα ειρηνικές, καθώς προάγουν την απολίτικη συμπεριφορά; Μήπως η διαστρωμάτωση, η τάση ομαδοποιήσεων και αποκλεισμών, είναι γραμμένη σχεδόν βιολογικά στο ανθρώπινο, κοινωνικό και πολιτικό γονιδίωμα; Η ειρήνη είναι στόχος που μπορεί να επιτευχθεί μέσα από την ομοιότητα και την αφελή υπακοή ή είναι προϊόν σκληρής δουλειάς με τις ανεπάρκειες του εαυτού μας, αλλά και ευτυχής συνθήκη που προκύπτει από συνειδητούς συμβιβασμούς και υποχωρήσεις;
Μήπως η αρχιτεκτονική των πόλεων, η χωροταξία και η λειτουργική οργάνωση, όπως αυτές που γλαφυρά παρουσιάζει ο συγγραφέας στα βιβλία του, επιβάλλουν τρόπους ζωής αλλά και επιβάλλονται από πολιτικές επιλογές; Και τέλος σε επίπεδο υπαρκτικό, ατομικό, βιολογικό ποια είναι εκείνα τα στοιχεία που μας κάνουν διαφορετικούς, μοναδικούς, αλλά με βαθιά ριζωμένη μέσα μας την ανάγκη για συντροφικότητα και επικοινωνία;
Οι αναγνώστες ίσως δώσουν τις απαντήσεις. Το σίγουρο είναι ότι οι παραλλαγές του κόσμου που στήνει ο Γουέστερφελντ δεν αφήνουν κανέναν ασυγκίνητο, εφήβους και ενήλικες.
Οι νεότεροι αναγνώστες θα αισθανθούν γλωσσική εγγύτητα στο πλάι της ιστορίας, ενώ και οι μεγαλύτεροι θα βρουν ενδιαφέρον στη δυστοπική αισιοδοξία των βιβλίων.
Τα τέσσερα βιβλία της σειράς έχουν μεταφραστεί από την Καίτη Οικονόμου, η οποία αποδίδει στο ακέραιο την ατμόσφαιρα, και το γλωσσικό περιβάλλον που ενισχύει την υπόθεση. Οι νεότεροι αναγνώστες θα αισθανθούν γλωσσική εγγύτητα στο πλάι της ιστορίας, ενώ και οι μεγαλύτεροι θα βρουν ενδιαφέρον στη δυστοπική αισιοδοξία των βιβλίων.
Η σειρά είναι εξαιρετικά δημοφιλής διεθνώς, ενώ τόσο το BookTok, όσο και το Netflix προτείνουν και προβάλλουν τους άσχημους, όμορφους, ειδικούς, έξτρα χαρακτήρες και τις ιστορίες τους, αποδίδοντας ακόμη μεγαλύτερη δημοφιλία σε μια τετραλογία που εντέλει είναι εξαιρετικά κριτική ως προς τη λειτουργία και την επιδραστικότητα των μέσων.
* Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΡΑΠΤΟΥ είναι θεατρολόγος-εκπαιδευτικός και κριτικός θεάτρου.
