Ο Αντονί Γκαλουτσό είναι ένας από τους κύριους εκφραστές του ρεύματος των «Κριτικών Σπουδών για την επιχειρηματικότητα». Ρεύμα που ήρθε σε ΗΠΑ, Γαλλία και Μεγάλη Βρετανία να απαντήσει σ’ όλη τη φιλολογία που έχει τις ρίζες της στον 19ο και 20ό αιώνα και πήρε μεγάλη έκταση σε αυτές τις χώρες με την ανάπτυξη των τεχνολογικών κολοσσών την τελευταία εικοσαετία του 20ού αιώνα μέχρι και σήμερα. Ο συγγραφέας, αυτού εδώ του βιβλίου καταρρίπτει πολλές από τις κοινοτοπίες που ακούγονται για τον λεγόμενο «αυτοδημιούργητο επιχειρηματία» και δείχνει το πώς αυτός επιβιώνει, αν και κατά καιρούς αποσύρεται λίγο από το προσκήνιο.

Ο συγγραφέας είναι λέκτορας στο τμήμα διοίκησης επιχειρήσεων του πανεπιστημίου του Σεντ Ετιέν, με διδακτικό αντικείμενο τις «Κουλτούρες της κατανάλωσης και τις νέες στρατηγικές της αγοράς». Εδώ με συστηματικότητα και υψηλή επιστημοσύνη διαλέγει να αποδομήσει τον μύθο του «αυτοδημιούργητου επιχειρηματία» όχι ως αυτοσκοπό, αλλά για να αποδείξει τι κρύβεται πίσω απ’ αυτόν. Και για να μη σας κρατώ σε αγωνία το συμπέρασμά του είναι πως το ενδιαφέρον για τον «αυτοδημιούργητο επιχειρηματία», στην ουσία κρύβει τον νεοφιλελεύθερο θαυμασμό για το ρόλο του ξεχωριστού ατόμου στην οικονομία, ατόμου αποκομμένου από τις πολιτικές και οικονομικές δομές, το οποίο μόνο του ως οραματιστής και ηρωικός επιχειρηματίας καταφέρνει να «κάνει θαύματα». Ένας επίγειος νεοφιλελεύθερος Θεός.

Η νεοφιλελεύθερη στροφή μετά το 1980 υποστήριζε πως «ο κρατικός παρεμβατισμός σκοτώνει την οικονομία, και ο μόνος τρόπος να την αναστήσουμε είναι να καλλιεργήσουμε το επιχειρηματικό πνεύμα, προωθώντας την ατομική ευθύνη και ξαναφέρνοντας στο προσκήνιο την αξία της εργασίας (σημείωση δική μου: Εννοεί την εργασία των επιχειρηματιών και όχι των απλών εργαζόμενων, ο ρόλος των οποίων εκμηδενίζεται) και την ιδέα της ατομικής πρωτοβουλίας» (σ. 300). Και ποιος μεγαλύτερος Θεός που θα κάνει αυτή την ανάσταση από επιχειρηματίες σαν τον Στιβ Τζόμπς και τον Έλον Μασκ; Με τον πρώτο ξεκινά το βιβλίο και με τον δεύτερο τελειώνει.

Ο επιχειρηματίας δημιουργός υπεραξιών

Ο Στιβ Τζομπς είναι το κλασικό παράδειγμα του επιχειρηματία-δημιουργού σύμφωνα με αυτή τη φιλολογία ή μάλλον, πιο σωστά, σύμφωνα με αυτή τη μυθολογία. Ένας άνθρωπος που σύμφωνα με τον μύθο ξεκίνησε από το γκαράζ του σπιτιού του πατέρα του και έστησε μια ολόκληρη τεχνολογική αυτοκρατορία των προσωπικών υπολογιστών. Ο δημιουργικός ή ο αυτοδημιούργητος επιχειρηματίας όμως δεν είναι μια οικονομική και κοινωνικά δρώσα κατηγορία, αλλά μια ιδεολογική κατασκευή. Ο μύθος θέλει οι Στιβ Βόζνιακ και Στιβ Τζομπς μόνοι τους, χωρίς καμία βοήθεια, να συνασπίστηκαν για να κατασκευάσουν τον ηλεκτρονικό υπολογιστή δικής τους επινόησης, το Apple I. «Από την ανέχεια στην αφθονία, από το γκαράζ στην πολυεθνική, η πορεία φαίνεται ευθεία, δίχως καμία διαμεσολάβηση» (σ. 22).

Η πραγματικότητα όμως άλλα δείχνει, τονίζει ο Γκαλουτσό.

Η πραγματικότητα όμως άλλα δείχνει, τονίζει ο Γκαλουτσό. Δείχνει πως ολόκληρη η Σίλικον Βάλεϊ στήθηκε αφενός πάνω στην κρατική χρηματοδότηση, ιδίως για χάρη της άμυνας, και αφετέρου στην κακοπληρωμένη εργασία και τις κακές συνθήκες εργασίας τόσο των χιλιάδων εργαζόμενων στον κλάδο των τεχνολογιών αιχμής στις ΗΠΑ όσο και αυτών στις ξένες υπεργολαβίες, κυρίως στην Κίνα. «Το γκαράζ» θεμελιώνει τη μυθολογία της «αξιοκρατίας», σύμφωνα με την οποία κάθε εταιρεία αποτελεί προϊόν της δράσης του μεμονωμένου ατόμου, που έχει το πρότυπό του στη σουμπετεριανή ατομική «δημιουργική καταστροφή» και όχι στις συλλογικές και κοινωνικές διαδικασίες. Εδώ ο επιχειρηματίας έρχεται να ανασυγκροτήσει ό,τι η δημιουργική καταστροφή έχει ανατρέψει. Αυτός ο επιχειρηματίας εκ νέου «διαμορφώνει» και «μετασχηματίζει» τις αγορές και «αναζωογονεί» την οικονομία. Ο ιδιοφυής επιχειρηματίας κρατάει το λυχνάρι για να φωτίζει τον δρόμο των start up εταιρειών.

Σύμφωνα, λοιπόν, με αυτόν τον μύθο, τέτοιος επιχειρηματίας ήταν ο Στηβ Τζομπς. Τα άλλαξε όλα και όλο τον κόσμο. «He changed the world».

Σύμφωνα, λοιπόν, με αυτόν τον μύθο, τέτοιος επιχειρηματίας ήταν ο Στηβ Τζομπς. Τα άλλαξε όλα και όλο τον κόσμο. «He changed the world». Αυτός έδωσε το iPad, το iPhone, ακόμη και το MP3 που όμως το ανακάλυψαν Γερμανοί τεχνικοί και το peer-to-peer που φυσικά το εφηύρε ο Σον Φάνιγκ. Αλλά κατά τα άλλα ο Τζόμπς κρύβεται πίσω απ’ όλες τις ανακαλύψεις. Αυτός έδωσε τα πάντα. Οι εργαζόμενοι και η εργασία τους δεν υπάρχουν. Δεν υπάρχει μια οργάνωση, μια επιτροπή, μια ομάδα. Υπάρχει μόνο ένα πρόσωπο. Ο νεοφιλελευθερισμός σ’ όλο του το μεγαλείο. Ο επιχειρηματίας ενεργεί δίχως να δέχεται επιδράσεις από το περιβάλλον του και παράγει χωρίς ο ίδιος να παράγεται. Η Apple αποκόπτεται από το περιφερειακό σύστημα καινοτομίας. Είναι από μόνη της σύστημα καινοτομίας. Ο επιχειρηματίας είναι οραματιστής, οι εργαζόμενοι του τίποτα, αόρατοι, δεν υπάρχουν. «Η εξύμνηση του ιδιοφυούς επιχειρηματία χρησιμεύει στον παραγκωνισμό κάθε ορθολογικής ανάλυσης που προσπαθεί να φωτίσει τα ιστορικά και κοινωνικά συμφραζόμενα της ατομικής επιτυχίας και της διαδικασίας της δημιουργίας» (σ. 123).

Ο Γκαλουτσό καταθέτει πλήθος στοιχείων που δείχνουν πως ο προσωπικός υπολογιστής είναι αποτέλεσμα μακροχρόνιων συλλογικών ενεργειών και όχι προϊόν ενός ανθρώπου – εξάλλου, αυτό το πρόσωπο κατηγορείται για πολλές κλοπές. Παραθέτει εδώ στοιχεία για το πώς ο Τζομπς κατέκλεψε την Xerox. «Οι βιογράφοι περιγράφουν ως καταπληκτικό όραμα ό,τι θα μπορούσε απλούστατα να χαρακτηριστεί ως μεγάλη κλοπή» (σ. 53). Μια τέτοια παραδοχή όμως χαλάει το μύθο του αυτοδημιούργητου ηρωικού επιχειρηματία. Κυρίως όμως χαλάει την αντίληψη περί δίκαιων αγορών που ανταμείβουν τους άξιους και τιμωρούν τους ανάξιους. Από τη μια επομένως έχουμε τον μύθο του αυτοδημιούργητου επιχειρηματία και από την άλλη του σφετεριστή. Είτε όμως στη μια είτε στην άλλη, σ’ αυτό το φαντασιακό, ο επιχειρηματίας ποτέ δεν περιγράφεται ως καπιταλιστικό αφεντικό. Μάλιστα, ο μύθος του δημιουργικού επιχειρηματία τον θέλει να είναι το αντίθετο του καπιταλιστή επιχειρηματία. Ο επιχειρηματίας-δημιουργός διαφέρει ριζικά από τον μπίζνεσμαν ή και από τον καπιταλιστή παλαιάς κοπής. Ο δημιουργικός επιχειρηματίας είναι «επαναστάτης», αφού μάχεται κατά του κατεστημένου. Οι δημιουργικοί επιχειρηματίες αποτελούν τους αυτόκλητους τιμωρούς που διαφυλάσσουν, υποτίθεται, με τη δράση και την αρετή τους το κύρος μια καπιταλιστικής τάξης χωρίς καπιταλιστές.

Ο τεχνολογικός καπιταλισμός έχει πετύχει, εκεί που απέτυχε ο κομμουνισμός.

Ο τεχνολογικός καπιταλισμός έχει πετύχει, εκεί που απέτυχε ο κομμουνισμός. Έδιωξε τους καπιταλιστές και τα αφεντικά και μάς άφησε μόνο τους επιχειρηματίες. Σ’ αυτό το πλαίσιο εντάσσεται και η απόκρυψη του βοηθητικού ρόλου του κράτους στην εμφάνιση αυτού του νέου τύπου επιχειρηματία. Οι φανατικοί του «αυτοδημιούργητου επιχειρηματία» αποκρύπτουν πως «η κρατική παρέμβαση αποτελεί θεμελιώδη προϋπόθεση των τεχνολογικών επαναστάσεων και της ανάδυσης νέων τομέων της οικονομίας» (σ. 77). Αυτό ο συγγραφέας δεν το ισχυρίζεται μόνο, αλλά και το αποδεικνύει με πλήθος αναφορών σε στοιχεία και αρχεία. Η Σίλικον Βάλεϊ συνδέεται στενά με την ανάπτυξη της αμερικανικής στρατιωτικής ισχύος, όπως υποστήριξαν και πολλοί άλλοι επιστήμονες και ερευνητές. Μέσα σ’ όλα αυτά, ο «ηρωικός- επαναστάτης» επιχειρηματίας είναι και ένα μιντιακό κατασκεύασμα. Και αυτό το καλλιέργησε πολύ καλά ο Τζομπς.

Πώς γεννήθηκε ο μύθος

Και περνάμε στο δεύτερο μέρος αυτού του βιβλίου και από τον Τζομπς πάμε στο πως γεννήθηκαν οι μύθοι για τους Τζομπς κατά τον 19ο αιώνα και ακόμη, πώς στήθηκε η δύναμη και η πολιτική του μύθου. Ο μύθος αυτός συνδέεται πολύ στενά με την «ηθική του χαρακτήρα», όπως αυτή βγαίνει από την περιγραφή της ζωής των Ιδρυτών Πατέρων και τις θεωρίες του Βενιαμίν Φρανκλίν για την ηθική τελειότητα των Αμερικανών πιονέρων. Ο χαρακτήρας καθορίζει τον αν ένα άτομο θα επιτύχει ή θα αποτύχει στη ζωή του. Φτωχόπαιδο, γιος σαπουνοποιού, ο Φρανκλίν, παράτησε το σχολείο στα έξι του για να βοηθήσει την οικογένειά του κι έγινε τυπογράφος, εκδότης, συγγραφέας, εφευρέτης, επαναστάτης, πολιτικός. Κατέχτησε τα πάντα.

Κάθε Αμερικανός μπορεί να γίνει Κάρνεγκι, Φορντ, Ροκφέλερ, Έντισον, Τζομπς, γιατί όχι και Μασκ και Τραμπ;

Το ίδιο ισχύει και για τον Άντριου Κάρνεγκι. Σκωτσέζος μετανάστης που έγινε βασιλιάς της χαλυβουργικής βιομηχανίας. Υποτίθεται χαρακτηριστικό δείγμα της ηθικής του χαρακτήρα, της ηθικής δηλαδή που συνέδεσε άμεσα την ατομική προσπάθεια με τον πλούτο. Κάθε Αμερικανός μπορεί να γίνει Κάρνεγκι, Φορντ, Ροκφέλερ, Έντισον, Τζομπς, γιατί όχι και Μασκ και Τραμπ; Αυτή η ηθική υμνεί την περιβόητη αυτό-βελτίωση, η οποία μέχρι και σήμερα μας βασανίζει όλους με βιβλία του σωρού. Οι άνθρωποι της αγοράς είναι οι άνθρωποι της βούλησης. Οι φτωχοί απλά δεν έχουν βούληση, γι’ αυτό και παραμένουν φτωχοί. Η θεωρία της αξιοκρατίας έλκει στην «ηθική του χαρακτήρα» την καταγωγή της. Η οικονομική επιτυχία συνιστά την επιβράβευση των τολμηρών, ενώ και «η ρητορική περί αξιοκρατίας συνιστά έμμεση καταγγελία των ανάξιων» (σ. 303). Η ιδέα του self-made υποστηρίχθηκε από τον έντυπο τύπο της εποχής (19ος αιώνας), μέχρι και σήμερα, ο οποίος «παρουσιάζει τις διασημότητες ως άτομα που κατάφεραν να γίνουν πλήρως κύριοι του εαυτού τους, επιτυγχάνοντας συνεπώς να εκμεταλλευθούν στο έπακρο τις δυνατότητες τους» (σ. 173).

Βούληση, χαρακτήρας, προσπάθεια, ικανότητες: να τι μπορεί να πετύχει ο καθένας μας στη ζωή του και αν δεν πετύχει, σημαίνει πως δεν τα έχει όλα αυτά. Ενώ η φτώχεια τελικά είναι καλό πράγμα, αφού αποτελεί κίνητρο για να αποκτήσει ο καθένας όλα αυτά. Στο «σχολείο της φτώχειας» «οι καλύτεροι, η φυσική αριστοκρατία, συνεχίζουν να ορθοποδούν, ενώ οι ανάξιοι συνεχίζουν να τιμωρούνται» (σ. 179). Τα βρίσκει κανείς όλα αυτά στα βιβλία της Άνν Ράυαν, αλλά και στο «Το Ευαγγέλιο του Πλούτου» του ίδιου του Κάρνεγκι. Αυτός και ο Ροκφέλερ πέτυχαν γιατί διέθεταν ένα εκπληκτικό διοικητικό και διαχειριστικό ταλέντο, όπως και ο Τζομπς 150 χρόνια αργότερα.

Αλλά ακόμη και ανήθικοι να είναι κάποιοι απ’ αυτούς τους επιχειρηματίες, τους συγχωρούμε, γιατί συμβάλλουν στην ανάπτυξη.

Αλλά ακόμη και ανήθικοι να είναι κάποιοι απ’ αυτούς τους επιχειρηματίες, τους συγχωρούμε, γιατί συμβάλλουν στην ανάπτυξη. Αυτό επιτρέπει σε όλους αυτούς να ξεχνούν πώς ο Κάρνεγκι αντιμετώπισε με τους ένοπλους τραμπούκους του τους απεργούς στα εργοστάσια του (η σφαγή στο Χόμστεντ το 1892) και πώς ο Τζομπς, 118 χρόνια αργότερα, το 2010, ξεπέρασε με κυνισμό και μάρκετινγκ τις αυτοκτονίες των εργατών στις υπεργολαβικές εταιρείες του στην Κίνα (η υπόθεση Foxconn). Και φυσικά, ο συγγραφέας δεν ξεχνά να επισημάνει πως πίσω απ’ όλα αυτά κρύβεται η υποβάθμιση της εργασίας, και ο φυλετικός, φύλου και χρώματος, διαχωρισμός των εργαζόμενων, ακόμη και μέσα στη Σίλικον Βάλεϊ, όπου ασκούνται πολιτικές προσλήψεων που βασίζονται σε έμφυλα και φυλετικά στερεότυπα.

Συνεπώς, η έννοια του δημιουργικού και αυτοδημιούργητου επιχειρηματία είναι μια έννοια με κυρίως ιδεολογικό και πολιτικό χαρακτήρα, μια ιδεολογική κατασκευή. Και αποσκοπεί στη νομιμοποίηση της θεωρίας της αξιοκρατίας, αλλά και σε πολύ πιο απτά θέματα, όπως η νομιμοποίηση της μη φορολόγησης του πλούτου και του ανεξέλεγκτου των εργασιακών συνθηκών στις εταιρείες αυτών των «άξιων».

Το βιβλίο ολοκληρώνεται με το πορτρέτο του Έλον Μασκ, ενός ακόμη «δημιουργικού επιχειρηματία». Σχεδόν τίποτα από τις μεγαλόστομες αναφορές του δεν έχει εφαρμοστεί, αλλά αυτό δεν είναι πρόβλημα για τους μυθοπλάστες. Τώρα πλέον ο Μασκ, με τη σύνδεσή του με τον Τραμπ, είναι στο κατώφλι του να γίνει ένας καταστροφικός άνθρωπος.

Εξαιρετικά γόνιμη και ρέουσα η γλώσσα της μετάφρασης του Νίκου Μάλλιαρη. Θα διευκόλυνε πάντως την ανάγνωση του βιβλίου ένα ευρετήριο ονομάτων και η παράθεση όλης της βιβλιογραφίας στο τέλος. Αξίζει συγχαρητήρια ο εκδοτικός Μάγμα για την απόφασή του να εκδώσει αυτό το βιβλίο.

＊Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ είναι συγγραφέας και δρ. Κοινωνιολογίας. Το νέο του βιβλίο «Τι δημοκρατίες θα υπάρχουν το 2050; – Μεταδημοκρατία, μεταπολιτική, μετακόμματα» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια.

Απόσπασμα από το βιβλίο 

«Τα γνωστά μιντιακά εγκώμια παρουσιάζουν πολύ συχνά την Σίλικον Βάλεϊ ως ένα οικονομικό οικοσύστημα που έχει για πρώτη ύλη του τις έξυπνες ιδέες, δεν θέτει φραγμούς και επιτρέπει σ’ όλα τα δημιουργικά άτομα να πετύχουν. (…) Κάθε φορά, λοιπόν, που γίνεται λόγος περί Σίλικον Βάλεϊ, μας έρχονται συνειρμικά στον νου εικόνες πολυτελών γραφείων εταιρειών, γοητευτικών προγραμματιστών κι ηρωικών αυτοδημιούργητων επιχειρηματιών σαν τον Στιβ Τζομπς κι επ’ ουδενί οι παγκοσμιοποιημένες εφοδιαστικές αλυσίδες του ηλεκτρονικού κλάδου, οι φτωχοί εργάτες και τα τοξικά απόβλητα» (σ. 284-285).

Δυο λόγια για τον συγγραφέα

Ο Αντονί Γκαλουτσό είναι λέκτορας στο τμήμα διοίκησης επιχειρήσεων του πανεπιστημίου του Σεντ Ετιέν, με διδακτικό αντικείμενο τις «Κουλτούρες της κατανάλωσης και τις νέες στρατηγικές της αγοράς».

Εκτός από τον Μύθο του αυτοδημιούργητου επιχειρηματία έχει γράψει τα εξής βιβλία: Συγκριτική μυθολογία των σταρ: Πώς οι θαυμαστές επινοούν τα ινδάλματά τους (Mythologie comparee des stars: Comment les fans inventent leurs idoles, Παρίσι, L’Harmattan, 2015) και Η κατασκευή του καταναλωτή. Μια ιστορία της εμπορευματικής κοινωνίας (La Fabrique du consommateur. Une histoire de la societe marchande, Παρίσι, Zones, 2020). Βασικό ερευνητικό του αντικείμενο είναι η ιστορία κι οι διάφορες εκφάνσεις του φαντασιακού της κοινωνίας της κατανάλωσης.