«Ιστορία των επιχειρήσεων Ωνάση 1924-1975» − Έτσι χτίστηκε ο μύθος του Έλληνα κροίσου

Οξύνους, πολύπλευρος, πλάνης ως άλλος Οδυσσέας, οραματιστής και, σαφώς, ιδιαίτερος άνθρωπος. Ο Αριστοτέλης Ωνάσης είναι από εκείνες τις παγκόσμιες φυσιογνωμίες που βγήκαν από σπάνιο καλούπι, δάμασαν με το απαράμιλλο σθένος τους κάθε νοητό ή υπαρκτό οχυρό της ζωής και μετέτρεψαν τον επιχειρηματικό τους δρόμο σε στίβο θριαμβικών νικών. Αν και έχουν περάσει 48 χρόνια από τον θάνατό του (1975), τα έργα και οι ημέρες του Ωνάση παραμένουν εν ισχύ ακόμη και στις μέρες μας. Αποδεικνύοντας έτσι πως όσα νέα «τζάκια» κι αν εμφανιστούν στην επιχειρηματική κονίστρα, ο δικός του μύθος παραμένει εναργής και αναλλοίωτος.

Χρειάστηκε, πραγματικά, εργώδης προσπάθεια για να ενωθούν όλα τα κομμάτια του επιχειρηματικού παζλ που δημιούργησε όσο βρισκόταν εν ζωή, για να εκδοθεί ο μνημειώδης και καλαίσθητος τόμος Ιστορία των επιχειρήσεων Ωνάση, 1924-1975 από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης με την αρωγή του Ιδρύματος Ωνάση (πρωτίστως) και το Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών -ΙΤΕ. Πρόκειται για ένα έργο που στηρίζεται -εν πολλοίς- στα τεκμήρια που άφησε ο Αριστοτέλης Ωνάσης (περίπου 1.000.000) μετά τον θάνατό του. Ενα ογκώδες αρχείο που κρύβει μέσα του θησαυρούς από κάθε άποψη. Το αρχείο περιλαμβάνει έγγραφα σε τέσσερις γλώσσες (ελληνικά, αγγελικά, ισπανικά και γαλλικά) και το επιμελήθηκε η Διευθύντρια του Ινστιτούτου Μεσογειακών Σπουδών του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας στην Κρήτη και καθηγήτρια στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης, Τζελίνα Χαρλαύτη. Την συνέδραμε μια ομάδα ιστορικών που κλήθηκαν να μελετήσουν το αρχείο, καθώς και μια ομάδα αρχειονόμων.

Ο Ωνάσης πριν επιβιβαστεί σε αεροπλάνο στο αεροδρόμιο του Παρισιού, 1937. Πηγή: Πλάτων Ξ. Φιλιππίδης, Εμπορικός και Κοινωνικός Οδηγός των Ελλήνων της Νοτίου Αμερικής, Μπουένος Άιρες, 1938.

Να σημειωθεί πως ο πρόεδρος του Δ.Σ. του Ιδρύματος Ωνάση, Αντώνης Παπαδημητρίου, έδωσε πλήρη πρόσβαση του αρχείου στις ερευνητικές ομάδες, έτσι ώστε το αποτέλεσμα να έχει την εγκυρότητα που θα άρμοζε σε μια τέτοια προσπάθεια. Ίσως για πρώτη φορά σε μια τέτοια έκδοση που αριθμεί 703 σελίδες μεγάλου μεγέθους, καθίσταται απόλυτα σαφές ότι ο ναυτιλιακός επιχειρηματικός όμιλος Ωνάση ήταν μια πολυεθνική και υπερπόντια δύναμη που εκτεινόταν σε τρεις ηπείρους (Ευρώπη, Ασία και Αμερική), ενώ εταιρείες του ομίλου είχαν απλωθεί σε 14 χώρες (από την Ελλάδα έως την Αγγλία κι από τον Παναμά έως τη Λιβερία). Επίσης, το πλούσιο αρχειακό υλικό καταδεικνύει το καινοτόμο πνεύμα του Ωνάση σε διεθνές επίπεδο, καθώς δεκαετίες πριν είχε συλλάβει το μοντέλο της παγκόσμιας ναυτιλιακής επιχείρησης που σήμερα θεωρείται κοινό κτήμα και ακολουθείται ως «ευαγγέλιο».

Μπορεί η «βάση» του αρχείου Ωνάση να βρίσκεται στην Αθήνα, εντούτοις χρειάστηκε να συγκεντρωθούν τεκμήρια από διάφορα σημεία του πλανήτη.

Ο Αλέξης Μινωτής με τον Αριστοτέλη Ωνάση και την αδελφή του Ωνάση, Άρτεμη. Πηγή: Αρχείο Ωνάση.

Μπορεί η «βάση» του αρχείου Ωνάση να βρίσκεται στην Αθήνα, εντούτοις χρειάστηκε να συγκεντρωθούν τεκμήρια από διάφορα σημεία του πλανήτη (Μοντεβιδέο, Μόντε Κάρλο, Ελβετία, Νέα Υόρκη) για να υπάρξει πλήρης καταγραφή των επιχειρηματικών ενεργειών του Αριστοτέλη Ωνάση. Ας μην ξεχνάμε πως πρόκειται για μια δραστηριότητα που κράτησε 50 χρόνια. Γι’ αυτό το έτος εκκίνησης της καταγραφής είναι το 1924, ενώ το τέλος συμπίπτει -αναπόδραστα- με το φυσικό τέλος του Ωνάση. Ολα τα τεκμήρια μάς δίνουν μια πλήρη εικόνα για τις υπεράκτιες ναυτιλιακές εταιρείες σε Παναμά και Λιβερία, τις λοιπές επιχειρηματικές δραστηριότητές του, ενώ παραθέτουν και στοιχεία για τις δραστηριότητες των συνεργατών του ανά την υφήλιο.

Για τις ανάγκες της έκδοσης χρειάστηκε να προστεθούν στα ήδη υπάρχοντα αρχεία κι άλλα που προσέφεραν ο Στέλιος και η Αλεξάνδρα Παπαδημητρίου. Ο πρώτος υπήρξε διαπρεπής νομικός και στενός συνεργάτης του Ωνάση. Διαχειρίστηκε, δε, την εκτέλεση της διαθήκης του Ωνάση. Τα αρχεία που είχε στην κατοχή του περιλαμβάνουν προσωπική αλληλογραφία και σημαντικό φωτογραφικό υλικό. Οι φάκελοι αυτοί, είχαν δοθεί από τον ίδιο τον Ωνάση στον Στέλιο Παπαδημητρίου και περιείχαν προσωπική αλληλογραφία με τις δύο συζύγους, την Τίνα Λιβανού, μητέρα των παιδιών του, και την Τζάκι Κένεντι, διάφορα οικογενειακά νομικά έγγραφα και εμπιστευτική επιχειρηματική αλληλογραφία. Το υλικό αυτό το βρήκε ο Αντώνης Παπαδημητρίου το 2017, μετά τον θάνατο της μητέρας του Αλεξάνδρας.

Εμπορικός οίκος Ωνάση, Μπουένος Άιρες, 29 Δεκεμβρίου 1929. Καθισμένοι: Σωκράτης Ωνάσης, Αριστοτέλης Ωνάσης. Όρθιοι από αριστερά: Νίκος Κονιαλίδης, Κώστας Κονιαλίδης. Πηγή: Προσωπική συλλογή Ρίτσας Κονιαλίδη.

Στη συλλογή διάσπαρτων αρχείων βοήθησε και ο φιλόλογος Παντελής Παπανικολάου που διατηρούσε αλληλογραφία με τον Ωνάση κατά την περίοδο 1924-1948. Ο Παπανικολάου ήταν ο πρώτος σύζυγος της αδελφής του Ωνάση, Άρτεμης, μετέπειτα κ. Γαροφαλίδη. Η μεταξύ τους αλληλογραφία είχε ως κύριο θέμα την Πόπη Παπανικολάου, κόρη του Παντελή και της Άρτεμης, η οποία αυτοκτόνησε σε ηλικία 30 ετών. Τέλος, οικογενειακό αρχειακό υλικό (αλληλογραφία και φωτογραφίες) για την οικογένεια Ωνάση υπάρχει και στο αρχείο του κινηματογραφιστή Βασίλη Μάρου. Το υλικό αυτό είχε παραχωρήσει στον Μάρο η Άρτεμη Γαροφαλίδη για το γύρισμα ενός ντοκιμαντέρ. Πάντως, το ντοκιμαντέρ δεν ολοκληρώθηκε ποτέ, μετά τον θάνατο της Γαροφαλίδη το 1981.

Σε αντίθεση με ό,τι πιστεύουν οι περισσότεροι, ο Ωνάσης δεν υπήρξε μια περίπτωση αυτοδημιούργητου επιχειρηματία που πρώτευσε με ό,τι καταπιάστηκε. Στο βιβλίο γίνεται γνωστό ότι καταγόταν από μια οικογένεια μεγαλεμπόρων καπνού της Καππαδοκίας.

Ο Αριστοτέλης Ωνάσης με τον Ludwig Erhard το 1953. Ο Δρ. Ludwig Erhard, υπουργός Οικονομικών και αρχιτέκτονας του «οικονομικού θαύματος» της Γερμανίας, ήλθε ως αντιπρόσωπος της κυβέρνησης στο ναυπηγείο A. G. Weser στη Βρέμη για την καθέλκυση του πρώτου τάνκερ «Olympic Cloud» στις 25 Μαρτίου 1953. Ο Ludwig Erhard διετέλεσε καγκελάριος της Γερμανίας στο διάστημα 1963-1966. Πηγή: Αρχείο Ωνάση «Photo Album».

Σε αντίθεση με ό,τι πιστεύουν οι περισσότεροι, ο Ωνάσης δεν υπήρξε μια περίπτωση αυτοδημιούργητου επιχειρηματία που πρώτευσε με ό,τι καταπιάστηκε. Στο βιβλίο γίνεται γνωστό ότι καταγόταν από οικογένεια μεγαλεμπόρων καπνού της Καππαδοκίας, τους Ωνάσογλου, που προς το τέλος του 19ου αιώνα μετακινήθηκαν δυτικότερα, στη Σμύρνη. Ο Σωκράτης Ωνάσης, πατέρας του Αριστοτέλη, παντρεύτηκε το 1901 την 20χρονη Πηνελόπη Δολόγλου, με την οποία απέκτησε, την Άρτεμη και τον Αριστοτέλη.

Η Πηνελόπη πέθανε όμως σε ηλικία 30 ετών, το 1911, και έναν χρόνο μετά ο Σωκράτης ξαναπαντρεύτηκε την Ελένη Τζώρτζογλου, με την οποία απέκτησε τη Μερόπη και την Καλλιρρόη. Τον Αύγουστο-Σεπτέμβριο του 1922 ο Σωκράτης, σε ηλικία 48 ετών, και η οικογένειά του αναγκάζονται να φύγουν ως πρόσφυγες στην Ελλάδα. Οι Ωνάσηδες ξεκινούν τα επιχειρηματικά τους σχέδια στην Ελλάδα το 1923. Τα κεφάλαια τα βρήκαν έπειτα από μια επιτυχημένη πώληση καπνού σε Λεβαντίνους Άγγλους εμπόρους της Σμύρνης, λίγες μόλις ημέρες πριν από την καταστροφή της πόλης.

Κωνσταντίνος Μητσοτάκης και Αριστοτέλης Ωνάσης, 1966. Πηγή: Αρχείο Ωνάση, Αρχείο Κλεισθένη Δασκαλάκου

Την ίδια χρονιά ο Σωκράτης στέλνει τον γιο του Αρίστο στο Μπουένος Άιρες, όπου υπήρχαν συγγενείς και ήταν σε θέση να χρησιμοποιήσει το οικογενειακό δίκτυο, προκειμένου να αναπτύξει το εμπόριο του καπνού. Οντως, ο Αρίστος αποδεικνύεται επιδέξιος και όταν το 1932 ο πατέρας του πέθανε σε ηλικία 58 ετών, σαν έτοιμος από καιρό, ανέλαβε τις επιχειρήσεις, αλλά και την προστασία της οικογένειας. Σε πολύ νεαρή ηλικία έγινε πατριάρχης και σεπτή μορφή των επιχειρήσεων.

Το βιβλίο μάς προσφέρει άπλετη γνώση γύρω από την πορεία των επιχειρήσεων του Ωνάση, του αεικίνητου πνεύματός του και της οραματική του σκέψης. Βλέπουμε πώς κατάφερε να εξαπλωθεί στη ναυτηλία, αφού πρώτα χρειάστηκε να συγκρουστεί με το ελληνικό εφοπλιστικό κατεστημένο και τη φαλαινοθηρία (επιχειρηματική ενέργεια που δεν είναι ευρύτερα γνωστή, αλλά δείχνει την περιπετειώδη φύση του). Επίσης, διαβάζουμε για τη σύγκρουσή του με τις ΗΠΑ για την υπόθεση των λίμπερτυ, την Ολυμπιακή Αεροπορία που αποτέλεσε για χρόνια εθνικό καμάρι και τις βιομηχανικές επενδύσεις του.

Δεν λείπουν οι αναφορές για τη σύγκρουση που είχε με τον Ρενιέ του Μονακό και τον Κωνσταντίνο Καραμανλή. Δεν θα μπορούσε να λείπει η μνεία στη θαλαμηγό Χριστίνα που συν τω χρόνω έγινε κάτι σαν το εναλλακτικό στρατηγείο του, αλλά και στη συνέχεια του Ομίλου Ωνάση μετά τον Ωνάση. Μπορούν να χωρέσουν τρεις αιώνες σε ένα βιβλίο; Την απάντηση τη δίνει αυτός ο τόμος που με αφηγηματικότητα που ξεφεύγει από το στενό επιχειρηματικό πλαίσιο και με εικογράφηση που βοηθάει στην κατανόηση των γεγονότων, μας μεταφέρει από τη Μικρά Ασία στη Σμύρνη κι από την Αθήνα στα πέρατα του κόσμου. Ανάμεσα στις σελίδες ίπταται το πνεύμα του Αριστοτέλη Ωνάση. Σκεπάζει ακόμη κι αυτό το βιβλίο.

＊Ο ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΜΑΡΙΝΟΣ είναι δημοσιογράφος και συγγραφέας. Τελευταίο βιβλίο του, το μυθιστόρημα «Μπλε ήλιος» (εκδ. Μεταίχμιο).