Η Σκόπελος νησί όλο κρασάδες… | του Σπύρου Κοσμά

6 Αυγούστου – Η γιορτή των Σταφυλιών | Ανήμερα της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος (6 Αυγούστου) οι πιστοί προσφέρουν τα πρώτα σταφύλια από το αμπέλι τους, για να τα ευλογήσει ο ιερέας στο τέλος της λειτουργίας. Μια αγαπημένη συνήθεια βαθύτατα θεολογική και λαογραφική που συνεχίζεται μέχρι τις μέρες μας. Με αφορμή αυτό το έθιμο ο γλύπτης, ποιητής και ιστοριοδίφης  Σπύρος Κοσμάς ανέσυρε από το  συρτράρι του μια ομιλία του από το  Μάιο του 1997, στο συνέδριο με τίτλο «Πεπαρήθειος Οίνος – Διόνυσος», την οποία σας παραθέτουμε…

Έως τα σήμερα η καλλιέργεια του αμπελιού είναι επίτευγμα και η οινοποίηση μυσταγωγία. Με το γιοματάρι αρχίζουν τα καλλιστεία, -το χρώμα, το άρωμα, η γεύση- που τελειώνουν με το σώσμα. Ο Στάφυλος υπήρξε ο πρώτος εποικιστής της αρχαίας Πεπαρήθου. προερχόμενος από την Μινωική Κρήτη και το όνομά του είναι άρρηκτα δεμένο με την αμπελουργία και την οινοποίηση. Ο μύθος λέει ότι ο Οινεύς υπήρξε ο πατέρας του κρασιού. Ένας βοσκός του παρακολούθησε ένα τραγί που συχνά χανόταν και το βρήκε σε μιά λόχμη να τρώει τραγανά σταφύλια από ένα κλήμα. Το όνομα του βοσκού ήταν Στάφυλος και έδωσε το όνομά του στο φρούτο, ο δε Οινεύς έδωσε το όνομά του στο κρασί. Κατ’ άλλον μύθο ο Οινοπίων βασιλιάς και βοσκός του ο Στάφυλος που του έφερε τα σταφύλια και βαζοντάς τα σε πύθους το ζουμί τους ζυμώθηκε σε κρασί. Ενώ φεύγοντας από την Κρήτη ο Θησέας με την Αριάδνη σε μιά αμμουδιά της Νάξου που σταμάτησαν να ξεκουραστούν και ενώ ο Θησέας κοιμόταν ο Διόνυσος κατα το συνήθειο των αρχαίων θεών ζευγάρωσε με την Αριάδνη και γεννήθηκαν ο Στάφυλος και ο Πεπάρηθος που έδωσε το όνομά του στο νησί ενώ ο Στάφυλος χάρισε στο νησί το σταφύλι. Η μεγάλη κοιλάδα του νησιού φέρει το όνομα Στάφυλος από το 1500 πχ και στο ομώνυμο νησάκι-χερσόνησος βρέθηκε ο τάφος του το 1951.

Στον Όμηρο βρίσκουμε την πρώτη αναφορά στον Πεπαρήθειο οίνο όπου οι Αργοναύτες σταμάτησαν στον όρμο του Αγνώντα για να πάρουν κρασί για τις ανάγκες της εκστρατείας. Στα ιστορικά χρόνια οι αναφορές στον Πεπαρήθειο οίνο υπήρξαν πολλές. Πρώτα πρώτα έχουμε 5 νομίσματα της αρχαίας Πεπαρήθου πολύ διαφορετικών περιόδων όλα στην μία πλευρά έχουν το σταφύλι, το κεφάλι του Διόνυσου ,γεγονός που αποδεικνύει ότι το κρασί ήταν το κυρίαρχο προϊόν στο νησί.

Στην τραγωδία του Σοφοκλή «Φιλοκτήτης» (5ος αιών πχ), στίχος 547, ο Πεπαρήθειος έμπορος λέει «Πλέων γαρ ως ναύκληρος ου πολλώ στόλω απ’ Ιλίου προς οίκον εις την εύβοτρυν Πεπάρηθον…», δηλαδή πλέοντας ως ναύκληρος μικρού στόλου από το Ίλιον προς το σπίτι μου εις την Πεπάρηθον με τα ωραία αμπέλια, πράγμα το οποίο σημαίνει ότι η Πεπάρηθος ήταν γνωστή στους Αθηναίους ως οινοπαραγωγός τα χρόνια εκείνα.

Ο Ηρακλείδης, ο Ποντικός (4ος αιών πΧ) στο βιβλίο του «Περί Πολιτειών» γράφει για την Πεπάρηθο αύτη η νήσος εύοινος εστί και εύδενδρος και σίτον φέρει.

Ο Πλίνιος, ο Πρεσβύτερος (1ος αιών μΧ) στο σύγγραμμά του «Φυσική Ιστορία» λέει ότι ο ιατρός Απολλόδωρος γράφοντας στον βασιλιά Πτολεμαίο περί οίνων επαινεί μεταξύ άλλων και τον Πεπαρήθειο οίνο.

Ο Ιούλιος, ο Πολυδεύκης (2ος αιών μΧ) επίσης μνημονεύει τον Πεπαρήθειο οίνο στο έργο του Ονομαστικόν.

Κατά δε τον Αθήναιο (2ος αιών μX) στο έργο του «Δειπνοσοφισταί» στην κωμωδία του Αριστοφάνη «Θεσμοφοριάζουσαι δεύτεραι», μη σωζώμενες λέει «οίνον δε πίνειν ουκ εάσω Πράμνιον, ου Χίον, ουδέ Θάσιον, ου Πεπαρήθειον ουδ’ άλλον όστις επεγείρει τον έμβολον…» Όσον αφορά τη διάθεση του Πεπαρήθειου οίνου, σχετική πληροφορία έχουμε από τον λόγο του Δημοσθένη (4ος αιών πχ) «Προς την Λακρίτου παραγραφήν»  «Εις τον Πόντον οίνος εισάγεται εκ των τόπων των περί ημάς εκ Πεπαρήθου και Κω και Θάσιος και Μένδαιος.(Κασσάνδρα).

Για του Βυζαντινούς χρόνους δεν έχουμε στην διάθεσή μας στοιχεία. Σύμφωνα με τον Διαμαντή Σάμψων «Οι Περιηγητές στη Σκόπελο» (14ο εως 19ο αιώνα) ο Άγγλος περιηγητής Bernard Randolph που επισκέφθηκε τη Σκόπελο το 1675 και έγραφε στις εντυπώσεις του «το κύριο προιόν του νησιού είναι το κρασί που θεωρείται το καλύτερο του Αιγαίου (Ξένοι Ταξιδιώτες στην Ελλάδα – Κυρ Σιμόπουλος). Άλλος περιηγητής, ο Γερμανός Friserman που περιηγήθηκε 42 νησιά του Αιγαίου το 1787 σε σχετικό χρονικό γράφει «η Σκόπελος παράγει εξαιρετικό κρασί» (Κυρ. Σιμόπουλος  – Ξένοι Ταξιδιώτες στην Ελλάδα).

Ο Σκοπελίτης λόγιος του 18ου αιώνα 1714-1784 Καισάριος Δαπόντες δεν ήταν δυνατόν να μείνει αδιάφορος στα θέλγητρα του Σκοπελίτικου κρασιού, γράφει λοιπόν στο «Κήπο Χαρίτων»

«κι η Σκόπελος εις τα νησιά είναι η μικροτέρα 

από πολλά μεγάλα δε είναι καλλιωτέρα

και δια τα κρασιά της και δια τα νερά της…»

Στο έργο του «Εξήγηση της Θείας Λειτουργίας» γράφει «Τους τρέφει (τους Σκοπελίτες) με τα κρασιά εκείνα τα νεκταρώδη, τα αληθώς ιατρικά , τα όντως βαλσαμώδη».

Ιατρικές ιδιότητες του κρασιού

Εδώ θα πρέπει να αναφερθούμε στις ιατρικές ιδιότητες του κρασιού. Πριν τη χημική επανάσταση γύρω στα 1900 η απολύμανση κάθε πληγής γινόταν με κρασί, για να πιεις δε νερό από ανοιχτά τρεχούμενα νερά, έπρεπε να προσθέσεις και λίγο κρασί, αλλιώς ο τύφος η χολέρα παραμόνευαν κάθε ταξιδιώτη ναύτη και στρατιώτη. Μπορούμε λοιπόν να υποθέσουμε ότι το κρασί ήταν προϊόν ύψιστης ανάγκης και όχι απλά τερψιλαρύγγιον, όπως πολύ εύκολα θα το τοποθετούσε ο σημερινός με όλα τα μέσα (ιατρικά – φαρμακευτικά) στη διάθεσή του αναγνώστης. Άλλος υμνητής του Σκοπελίτικου κρασιού υπήρξε και ο κρατικός γιατρός Δ. Ριζόπουλος που υπηρέτησε στο νησί τα χρόνια 1851-1859. Στη μελέτη του με τίτλο «Σχεδίασμα χωρογραφικόν και ανοσολογικόν της νήσου Σκοπέλου της πάλαι ποτέ Πεπαρήθου», που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό της Αθήνας Ασκληπιός (Αύγουστος 1865) γράφει μεταξύ άλλων και τα εξής «ουδεμία άλλη των λοιπών νήσων φέρει όσον η Σκόπελος μέχρι της σήμερον οίνον εύοσμον και καλόν.»

Τέλος ο Γ. Κόλλιας στο σύγγραμμά του «Ιστορική Γεωγραφία του Ελληνικού χώρου 1948» αναφέρει ότι τα προσόντα του Σκοπελίτικου κρασιού εγκωμίασε και ο περιβόητος Δον Ζουάν Καζανόβα.

Στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα του 1821 το Σκοπελίτικο κρασί είχε τη δική του συμμετοχή. Με απόφαση της Βουλής της νήσου Σκοπέλου, με έγγραφό της τής 22ας Μαΐου του 1821 προς τη Βουλή της Ύδρας η Σκόπελος προσφέρει τα της πατρίδος της προϊόντα, τα κρασιά της δια τας ανάγκας του αγώνα.

Επίσης σε σχετικό έγγραφο που έστειλαν από τη Σκιάθο 22 Σεπτεμβρίου στον έπαρχο και τους προύχοντες της νήσου Σκοπέλου, οι ναύαρχοι Α. Μιαούλης και Ν. Λαζάρου ζητούσαν 450 βαρέλες κρασί (29 τόνοι) για τις ανάγκες των πληρωμάτων (Ν. Νικολαΐδης – Σκοπελίτικοι Παλμοί).

Το κρασί της Πεπαρήθου, αργότερα Σκοπέλου, υπήρξε πάντα μαύρο. Άφηναν το μούστο με τα στέμφυλα στα πυθάρια και αργότερα σε βαρέλια να βράσει, διαδικασία που έβγαζε κρασί δυνατό και ανθεκτικό στην μεταφορά του, άλλωστε το κρασί της Πεπαρήθου και αργότερα Σκοπέλου έγινε διάσημο γιατί ήταν πολύ εύγευστο, αλλά και ανθεκτικό στη μεταφορά του.

Εδώ θα πρέπει να αναφέρουμε ότι οι Πεπαρήθειοι αμφορείς, οι οποίοι έφεραν ως σήμα προέλευσης έναν μικρό κύκλο στη βάση του λαιμού ως σφραγίδα, βρέθηκαν σε όλη τη Μεσόγειο, Μασσαλία, Αλεξάνδρεια, Σμύρνη, Κωνσταντινούπολη, Μπραίλα, Οδυσσό, Σεβαστούπολη, Νοβοροσισκ, Μπατούμι (αρχαία Κολχίδα) και σε χρονολογική περίοδο χιλιάδων χρόνων.

Το σπουδαίο αυτό προϊόν σε συνδυασμό με τα αξιόπλοα καράβια που κατασκευάζονταν στο νησί άνθισε μια ζηλευτή οικονομία. Αυτή η ευημερούσα κοινωνία με τις όποιες διακυμάνσεις κράτησε από την εποχή του Σταφύλου περίπου το 1500 πΧ μέχρι το 1900 που ήρθε η φυλλοξήρα και καταστράφηκαν τα αμπέλια, χάθηκαν τα ναύλα και χάθηκαν τα καράβια.

Σπύρος Κοσμάς

Σκόπελος – Μάης 1997

ΟΜΙΛΙΑ ΤΟΥ ΣΠΥΡΟΥ ΚΟΣΜΑ ΣΤΟ ΔΙΗΜΕΡΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΠΕΠΑΡΗΘΕΙΟΣ ΟΙΝΟΣ  – ΔΙΟΝΥΣΟΣ  – ΜΑΗΣ 1997

Σ’ αυτό το σημείο αξίζει να γίνει μια υποτυπώδης σύγκριση της οικονομίας της Σκοπέλου του 19 ου αιώνα με την σημερινή του 2024. Από στοιχεία που έχω από τον αείμνηστο τον Παπακώστα Καλλιανό, από τον κατάλογο των καταπλεύσεων Σκοπελί,τικων κατασκευασμένων στη Σκόπελο καραβιών, μεταξύ 1840 και 1890, στα λιμάνια Οδησσός, Σεβαστούπολη, Νοβοροσίσκ, Μπατούμι, Μπραίλα, Κωνσταντινούπολη, Σμύρνη, Αλεξάνδρεια, Μασσαλία, από τον Γεωργιάδη, τον καπετάν Κατσικογιάννη, από συμφωνητικά, ημερολόγια πλοίων, απογραφές, και άλλα αρχεία.

Το 1831 κατά την πρώτη απογραφή του νεοσύστατου Ελληνικού κράτους η Σκόπελος είχε 210 καράβια και 21.000 κατοίκους, αριθμοί που φανερώνουν μια τεράστια οικονομία. Σ’ αυτά τα καράβια δούλευαν 3.500 εως 4.000 ναύτες, μετέφεραν περί τους 20.000 με 25.000 τόνους κρασί ετησίως. Χτιζόντουσαν στο νησί κατά μέσο όρο 6 με 7 καράβια ετησίως, χώρια τα μικροκάικα και οι βάρκες, το 1840 είχαμε περί τους 400 καραβομαραγκούς και αν σ’ αυτούς προσθέσουμε τους βοηθούς, ξυλοκόπους, πεσκαδόρους (δηλ. πριονιστές), σιδεράδες, βαρελάδες και βέβαια τους χιλιάδες αμπελοκαλλιεργητές, τότε μιλάμε για 14.000 εως 15.000 εργαζόμενους, δηλαδή περί τα 4.000.0000 μεροκάματα, δηλαδή αναγώμενα σε σημερινούς αριθμούς ένα ακαθάριστο ετήσιο προιόν της Σκοπέλου 200.000.000 ευρώ. Τα σημερινά νούμερα με χαλαρούς υπολογισμούς είναι αρκετά χαμηλότερα, έτσι μπορούμε να μιλάμε για πολύ δοξασμένους χρόνους χάρις στο Σκοπελίτικο κρασί.