Αναζητώντας τα προ-πολιτικά θεμέλια της πολιτικής σε Ντοστογιέφσκι, Παπαδιαμάντη, Κόντογλου

Ντοστογιέφσκι, Παπαδιαμάντη, Κόντογλου και Ορθοδοξία

Στο νέο του βιβλίο, ο Ανδρέας Πανταζόπουλος επιχειρεί ν’ αναδείξει της πολιτικές συνέπειες της Ορθόδοξης θεολογίας μέσα στο έργο τριών κλασικών και άκρως επιδραστικών συγγραφέων, δύο Ελλήνων (Παπαδιαμάντης, Κόντογλου) και ενός Ρώσου (Ντοστογιέφσκι). Δεν είναι μυστικό πως οι τρεις αυτές προσωπικότητες έχουν συχνάκις χρησιμοποιηθεί, ακόμη και εργαλειοποιηθεί, στο όνομα των αντιφιλελεύθερων και λαϊκιστικών ιδεών.

Όπως μας είπε μέσω ενός χαρακτήρα στους Δαιμονισμένους, ο κάθε λαός έχει το δικό του καλό και κακό, τον δικό του «Θεό». Μονάχα οι θεσμοί που θεμελιώθηκαν σ’ αυτές μπορούν να έχουν ισχύ και διάρκεια. Όταν η πίστη στις ιερές αξίες απολεσθεί, τότε και ο λαός σκορπίζει και το κράτος χάνει αναγκαστικά τη συνοχή του. Περισσότερο από τα λογοτεχνικά του έργα, μέσα στο Ημερολόγιο ενός συγγραφέα, διατυπώνονται συστηματικά και επώνυμα οι προσωπικές πολιτικές του τοποθετήσεις. Για τον Ντοστογιέφσκι, ο οποίος μοιάζει να επαναλαμβάνει ορισμένους κοινούς τόπους του αντεπαναστατικού συντηρητισμού της επαναστατικά φλεγόμενης Γαλλίας του 18ου αιώνα, είναι ανεπίτρεπτη η πολιτικά φιλελεύθερη διάκριση της δημόσιας από την ιδιωτική σφαίρα.

Εμπνευσμένος από το κίνημα των Σλαβόφιλων, επιχείρησε να αντιδιαστείλει το ρωσικό πνεύμα και τις ιδιαιτερότητες που το χαρακτηρίζουν, με όσα εκείνος θεωρούσε τυπικά γνωρίσματα του Δυτικού πολιτισμού: ορθολογισμός, ωφελιμιστικό πνεύμα, μικροαστισμός, υλισμός και γενικότερα αντιηρωική στάση ζωής.

Ο μηδενισμός είναι ο μεγαλύτερος φόβος του. Μηδενιστής είναι ο άνθρωπος που βλέπει τον εαυτό του σαν ένα πεδίο αέναης αυτοκατασκευής μέσω πειραματισμών. Όπως φαίνεται ξεκάθαρα, ο Ντοστογιέφσκι δεν σχετικοποιεί τις ηθικές αξίες. Όχι μόνο πιστεύει στον αντικειμενική τους ύπαρξη, αλλά και τις θεμελιώνει σ’ ένα ισχυρό μεταφυσικό υπόβαθρο. Η πίστη του, στην οποία κατέληξε βαθμιαία και κατόπιν εξαιρετικά βασανιστικών και πολυετών αμφιβολιών, είναι ο Ανατολικός Ορθόδοξος Χριστιανισμός. Στην πολιτική, ο Dostoevsky λατρεύει τη Ρωσία και εκτιμάει τη μοναρχία.

Για τον ίδιο, η Ορθοδοξία είναι ο φορέας του θεϊκού λόγου, ανάμεσα στη «Σκύλλα» του Ισλάμ και στη «Χάρυβδη» της αλλόδοξης Δύσης, η Ρωσία είναι ο επίγειος απελευθερωτής των Ορθόδοξων λαών, ενώ ο τσάρος είναι ο πολιτικός διαχειριστής και εκφραστής της.

Αντίστοιχες απόψεις, στον ελληνικό χώρο, διατύπωνε κατά τον 18ο αιώνα ο Άγιος Αναστάσιος Γόρδιος που, όπως και ο Ντοστογιέφσκι, ήταν μορφωμένος, γλωσσομαθής και είχε επισκεφθεί την Ευρώπη, από όπου φαίνεται να είχε αποκομίσει τραυματικές εμπειρίες (προ παντός από τον παπικό θεσμό). Σε κάθε περίπτωση, ο Ρώσος συγγραφέας μας δεν δείλιασε να εκφράζει αυτές τις αντιδημοφιλείς (στην ιντελιγκέντσια) απόψεις του δημόσια, υπερασπιζόμενος σαν ηθική τον «γενναίο» πόλεμο εναντίον μιας «μαλθακής» και «ευδαιμονιστικής» ειρήνης.

Γνήσια λαϊκή έγκριση 

Ο Ρώσος τσάρος, πίστευε και διακήρυσσε, έχει τη γνήσια λαϊκή έγκριση δίχως να έχει ανάγκη τους «κίβδηλους» αντιπροσωπευτικούς θεσμούς που δεσπόζουν στη Δύση. Για τον Dostoevsky, ο τσάρος οφείλει να καταλάβει στρατιωτικά των Κωνσταντινούπολη, με σκοπό την οριστική συντριβή των Οθωμανών και την απελευθέρωση των ομοθρήσκων του.

Λόγω της πολεμικής του στον σοσιαλισμό και τον αθεϊσμό, συμπληρώνουμε, σύγχρονοι Ορθόδοξοι θεολόγοι θα εκθειάσουν το έργο του Ντοστογιέφσκι, είτε ως μια «νέα θεολογική σύνθεση», είτε ως προφητικό για την επέλαση του μηδενισμού και των άθεων ολοκληρωτισμών στη Ρωσία και στην Ευρώπη, είτε ως μια μεγαλοφυή σύλληψη της διαλεκτικής παρακμής στην οποία «βυθίζεται» ολοένα και περισσότερο ο δυτικός πολιτισμός.

Πόρρω απέχοντας από το να διαλεχτούν με τις διεισδυτικές αναλύσεις στα ντοστογιεφσκικά μυθιστορήματα, οι φιλομοναρχικοί αυτοί θεολόγοι, που παρεμπιπτόντως, είχαν κάνει ανώτερες σπουδές στην Ευρώπη, θα υιοθετήσουν τις πιο ακραίες του τοποθετήσεις, στη λογική μίας μανιχαϊστικής αντιπαράθεσης. Μάλιστα, θα «διαγνώσουν» στον ευρωπαϊκό πολιτισμό μία σχεδόν χιλιετή (ενν. από το 1054) παρακμή και στροφή σε μια νέα «ειδωλολατρία», καρπό της συνειδητής απομάκρυνσής του από τη γνήσια χριστιανική πίστη, η οποία διατηρείται μονάχα στους ταπεινούς, αγνούς και αδιάφθορους ανθρώπους του λαού.

Προχωρώντας τώρα στα καθ’ ημάς, συναντάμε τους Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη και Φώτη Κόντογλου. Ο πρώτος, καίτοι εξαιρετικά συμπαθών προς τα φτωχά και αδύναμα κοινωνικά στρώματα, δεν στρέφεται στα σοσιαλιστικά κινήματα του καιρού του, αλλά εγκωμιάζει τη φτώχια σαν «εν Χριστώ δοκιμασία», που προετοιμάζει τον άνθρωπο για τη Βασιλεία των Ουρανών:

«Ο υπαρκτός αντιπλουτοκρατισμός του Παπαδιαμάντη όχι μόνο δεν συμπορεύεται με τον εξισωτικό και σοσιαλίζοντα προοδευτισμό (ορισμένων “οπαδών” του), όχι μόνο συνιστά την έμπρακτη και ηχηρή αναίρεσή του, αλλά και την απαράβατη προϋπόθεση της ορθοδοξίας “του”. Η κοινωνική ανισότητα για τον Παπαδιαμάντη είναι ανεξάλειπτη και οι σχετικές συγκρούσεις και διαιρέσεις για την ολοκληρωτική της άρση μάταιες, αν όχι και επικίνδυνες. Αυτό που προκρίνει ο Παπαδιαμάντης είναι το συγκεκριμένο, έναν λόγο παρηγορητικό, μια έμπρακτη αλληλεγγύη στον διπλανό, τον πλησίον, όχι αφηρημένες ιδέες, όχι την ουτοπική κοινωνική αλλαγή. Και αυτό ίσως όχι τόσο για να σώσεις τον άλλον, αλλά για να “καθαρίσεις” τον εαυτό σου» (σελ. 79).

Στα πολιτικά, ο Παπαδιαμάντης πιστεύει στο «βυζαντινό» ιδεώδες του βασιλιά ως «χριστού Κυρίου» (σημ. στο αρχαίο Ισραήλ, ο βασιλιάς χριόταν βασιλιάς από κάποιο ιερό πρόσωπο, με λάδι, και στ’ όνομα του Θεού), όπου ο άρχοντας δεν είναι λαϊκά εκλεγμένος αλλά έχει διορισθεί με θεία εντολή και έγκριση. Βέβαια, γνωρίζει πόσο μη ρεαλιστικός είναι ένας τέτοιος πόθος. Για τον λόγο αυτόν, προσβλέπει στο θαύμα του Αγίου Γεωργίου.

Ο Πανταζόπουλος τον παρομοιάζει με έναν Ρώσο φιλομοναρχικό συγγραφέα, τον Konstantin Leontiev, ο οποίος επίσης προάσπιζε την ιεράρχηση και την πολιτική ανισότητα στη βάση της χριστιανικής πίστης. Τέλος, ο Παπαδιαμάντης εξέφρασε τον αμέριστο σεβασμό του στους παραδοσιακούς κολλυβάδες πατέρες, όπως ο Ντοστογιέφσκι στους startsy μοναχούς. Είναι, άλλωστε, γνωστή η εκτίμηση του πρώτου στον δεύτερο, το έργο του οποίου Έγκλημα και τιμωρία είχε μεταφράσει στην ελληνική γλώσσα.

Αν ο Παπαδιαμάντης αγαπούσε το ντοστογιεφσκικό έργο, ο Φώτης Κόντογλου λάτρευε τόσο τον Ρώσο μυθιστοριογράφο όσο και τον Έλληνα διηγηματογράφο, βλέποντας και στους δύο το αυθεντικό ήθος της Ορθοδοξίας.

Αν όμως ο Παπαδιαμάντης αγαπούσε το ντοστογιεφσκικό έργο, ο Φώτης Κόντογλου λάτρευε τόσο τον Ρώσο μυθιστοριογράφο όσο και τον Έλληνα διηγηματογράφο, βλέποντας και στους δύο το αυθεντικό ήθος της Ορθοδοξίας. Ο Κόντογλου θα εκφράσει απέχθεια για τον δυτικό πολιτισμό στο σύνολό του, που φτάνει ως το σημείο να εκτοξεύει προσβλητικούς χαρακτηρισμούς όπως «παλιόγρια», «βρικόλακας» και «δαιμονόψυχος» για τους Βολταίρο, Freud και Nietzsche.

Ο Ανδρέας Πανταζόπουλος γεννήθηκε το 1960 στα Φιλιατρά Μεσσηνίας. Φοίτησε στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Πανεπιστημίου Αθηνών και στο Πανεπιστήμιο Paris-X Nanterre και είναι διδάκτωρ πολιτικής επιστήμης του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Είναι Αναπληρωτής Καθηγητής πολιτικής επιστήμης στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ. Είναι συνεργαζόμενος ερευνητής στο “Κέντρο Πολιτικών Ερευνών” (Cevipof-SciencesPo-Paris). Έχει γράψει και μεταφράσει βιβλία και άρθρα για τη σοσιαλδημοκρατία, τον εθνικολαϊκισμό, τον αντισημιτισμό, την άκρα δεξιά και το ρατσισμό.

Η επιστήμη ψέγεται επειδή «πονήρεψε» τους ανθρώπους και τους έκανε δύσπιστους, οι πόλεις και ο αστικός πολιτισμός απορρίπτονται συλλήβδην, ενώ από τα πυρά της κριτικής δεν θα διαφύγει ούτε καν ο «διαφθορέας» του κοινού, William Shakespeare. Η Ορθοδοξία, θα πει κάποτε προκλητικά, είναι τρόπον τινά εγγύτερα στη μουσουλμανική θρησκεία, παρά στον Ρωμαιοκαθολικισμό και στους Προτεσταντισμούς.

Έτσι, ο Κόντογλου παρουσιάζεται ως ένας ελιτιστής μισάνθρωπος, ο οποίος σχεδόν δεν μπορούσε να υποφέρει πολλούς άλλους ανθρώπους, γι’ αυτό και προτιμούσε να ζει ως επί το πλείστον στη μοναξιά. Είναι ενδιαφέρον ότι ο Πανταζόπουλος διεισδύσει στις απόψεις διανοητών ριζικά αντίθετων στη φιλελεύθερη δημοκρατία, και δεν διστάζει ν’ αναζητήσει διδάγματα απ’ τα έργα τους. Αυτό που αναζητεί είναι κυρίως ορισμένα προ-πολιτικά θεμέλια της πολιτικής. Στους τρεις συγγραφείς μας, αυτά τα θεμέλια είναι αναμφισβήτητα θεολογικού χαρακτήρα.

Το δίδαγμα του Ντοστογιέφσκι 

Το βασικό δίδαγμα από τους Ντοστογιέφσκι, Παπαδιαμάντη και Κόντογλου, συμπεραίνει ο Πανταζόπουλος, είναι πως η πολιτική δεν μπορεί να θεμελιωθεί σε αμιγώς ορθολογικές συμβάσεις. Απαιτείται επίσης και ο ανορθολογικός και συναισθηματικός «μύθος». Για να νομιμοποιούνται οι όποιοι πολιτικοί θεσμοί ενός κράτους, παρατηρεί, πρέπει να στηρίζονται σε κάτι που βρίσκεται εκτός τους και που τους καθιστά θεμιτούς στα μάτια των πολιτών του. Και αυτό το κάτι είναι μη επιδεχόμενο ορθολογικής τεκμηρίωσης.

Ας μας επιτραπούν ορισμένα σχόλια. Στα όσα αναφέρθηκαν, μπορεί να προστεθούν μερικά στοιχεία που δείχνουν πως οι συγγραφείς μας ήταν λιγότερο μονόπλευροι από όσο φαίνεται εκ πρώτης όψεως. Για παράδειγμα, παρά την εμφανή νοσταλγική του διάθεση, ο Παπαδιαμάντης πόρρω απέχει από το να «ευλογεί» άνευ όρων τα κοινωνικά ήθη του καιρού του.

Στο παπαδιαμαντικό έργο συναντάμε κάποτε τα δριμύτερα κατηγορητήρια για τις πατριαρχικές κοινωνίες, καθώς και για την κοινωνική αδικία.

Στο παπαδιαμαντικό έργο συναντάμε κάποτε τα δριμύτερα κατηγορητήρια για τις πατριαρχικές κοινωνίες, καθώς και για την κοινωνική αδικία. Εκτός από τη Φόνισσα, που πρόσφατα είδαμε μια τροποποιημένη κινηματογραφική εκδοχή της να προωθεί φεμινιστικά προτάγματα, υπάρχουν και διάφορα άλλα στοιχεία που συνηγορούν υπέρ αυτού.

Ενδεικτικά, στο διήγημά του «Χωρίς στεφάνι», ο Σκιαθίτης συγγραφέας τοποθετείται υπέρ της καθιέρωσης του πολιτικού γάμου, για την υπεράσπιση των αδικημένων γυναικών. Όσο για τον Ντοστογιέφσκι, δεν είναι μικρή σημασίας οι ανθρωπιστικές παρατηρήσεις του στο αυτοβιογραφικό μυθιστόρημά του Αναμνήσεις απ’ το σπίτι των πεθαμένων, για τα σιβηρικά κάτεργα. Στ’ απομνημονεύματά της, η σύζυγός του, Anna Snitkina, αναφέρει ότι σε συζήτηση με τον αυτοκρατορικό πρίγκιπα Vladimir Alexandrovich, ο τελευταίος της εκμυστηρεύθηκε πως οι κανονισμοί του σιβηρικού κάτεργου είχαν σημαντικά τροποποιηθεί χάρη σ’ όσα έγραψε εκεί ο Ντοστογιέφσκι.

Σύγχρονος κόσμος και παρακμή 

Ωστόσο, η βασική ιδέα του βιβλίου του Πανταζόπουλου είναι ορθή. Επικρίνοντας τη Δύση, οι τρεις συγγραφείς μας (ιδιαίτερα δε ο Κόντογλου) κατέληξαν να επικρίνουν όλους σχεδόν τους θεσμούς και τις αξίες του αστικού πολιτισμού (επιστήμη, ορθολογισμός, φιλελευθερισμός, καπιταλισμός, κοινοβουλευτισμός, εκβιομηχάνιση). Γι’ αυτούς, όλος ο σύγχρονος κόσμος μας αποτελεί στην ουσία του μια παρακμή, μια έκπτωση από τις αληθινές αξίες, τον Χριστό, τον ευλαβή λαό-χριστεπώνυμο πλήρωμα και τον θεϊκά χρισμένο βασιλιά του:

«Μια τέτοια όμως αχρονική Ορθοδοξία, όταν τείνει να γίνει ορθοδοξισμός, δηλαδή ιδεολογικός φανατισμός, ένας εαυτός κλεισμένος στον εαυτό του που έχει κηρύξει πόλεμο στον κόσμο, κινδυνεύει, εκτός των άλλων, να υπονομεύει διαρκώς τον ίδιο της τον εαυτό, ό,τι καλό θα μπορούσε κάποιος να βρει στην επαγγελία της. Όχι τόσο, ή όχι μόνον, γιατί φαίνεται να της λείπει μια “φιλελεύθερη” σχέση με το άλλο στη λεγόμενη δημόσια σφαίρα, όσο γιατί τελικά ξεχνά, απωθεί, τον διχασμένο εαυτό, τον ντοστογιεφσκικό διπλό εαυτό, τα βάθη, το μυστήριο του ατόμου αλλά και τις παραφορές της κοινότητας» (σελ. 181).

Αυτό είναι ένα συμπέρασμα που καλά θα κάνουμε να το λάβουμε στα σοβαρά υπόψη μας.