«Η φωνή της» (κριτική) – Πενήντα τρεις γυναίκες γράφουν για την έμφυλη βία

Πενήντα τρεις γράφουσες, μέλη του Δικτύου γυναικών συγγραφέων κατά της έμφυλης βίας και των γυναικοκτονιών «η φωνή της», εξερευνούν πτυχές κακοποίησης σε ισάριθμα διηγήματα (επιμέλεια: Σίσσυ Δουτσίου, Μαρία Κουρουτσίδου, Αλεξάνδρα Μητσιάλη, Όλγα Μπακοπούλου, Χίλντα Παπαδημητρίου, Κατερίνα Παπαντωνίου, Ελένη Πριοβόλου). Η ιδιαίτερα σημαντική πρωτοβουλία για τη λογοτεχνική αποτύπωση της ρητορικής και του εγκλήματος μίσους [1] συνδέεται με το κίνημα #MeToo: η υφολογική ποικιλία των κειμένων τους συνθέτει από μύχιους ψιθύρους μια φωνή που ταξιδεύει διεκδικώντας έκφραση στον δημόσιο χώρο – αντίδοτο στο δηλητήριο, στη διαγενεακή αναπαραγωγή σεξιστικών στερεοτύπων. «Δηλητήριο» είχε τιτλοφορήσει ένα ποίημά της η Αφγανή Nadia Anjuman, η οποία στα 26 της, το 2006, πέθανε ύστερα από ξυλοδαρμό που υπέστη από το σύζυγό της:

«Έχω κληρονομήσει
ένα αρχαίο βάζο με
φαρμάκι θανατηφόρο απ’ τους προγόνους μου
Τώρα είμαι εγώ ο γενναιόδωρος εκείνος που
θα το κληροδοτήσει σε άλλους…» [2].

Εστιάζοντας στη συσκότιση της θηλυκής εμπειρίας, την αορατότητα, αλλά και στη συμβολή των Σπουδών Φύλου προς την κατεύθυνση της αυτοσυνειδησίας και της χειραφέτησης, η Μαρία Γκασούκα, ομότιμη καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Αιγαίου, υπογραμμίζει στον πρόλογο τους φραγμούς με τους οποίους αναμετρήθηκαν γυναίκες συγγραφείς στο πλαίσιο της πατριαρχίας, ωθούμενες στην περιθωριοποίηση, στη «χώρα της σιωπής». Εξόριστη σε αυτήν τη χώρα κατά τον σύντομο βίο της (1801-1832), η Ελισάβετ Μουτζάν-Μαρτινέγκου διεκδίκησε μέσω της γραφής την «αυτεξουσιότητα», το δικαίωμα αυτοπροσδιορισμού. Με μονάχη έγνοια την τύχη του έργου της, η έγκλειστη ανυπότακτη, σε μια εσωτερική διαδρομή, συγκροτεί μια ποιητική του πένθους, όπως γράφει στην πρόσφατη σχετική μελέτη της η Χ. Μ. Νιφτανίδου [3].

Νίκος Εγγονόπουλος, Η ευγενεστάτη κυρία Ελισάβετ Μουτζάν Μαρτινέγκου (1956)

Σε δύο διηγήματα της συλλογής Η φωνή της (εκδ. Καστανιώτη) πρωταγωνιστεί η μυθοπλαστική εκδοχή της Ζακυνθινής λογίας. Πυρήνα του κειμένου της Αργυρώς Μαντόγλου αποτελεί η λογοκρισία που επέβαλε στην αυθιστόρησή της (τα «παραλειφθέντα») ο γιος της, Ελισαβέτιος, στην έκδοση του 1881 και η αδικία λόγω των συγκυριών (καταστροφή του χειρογράφου εξαιτίας της πυρκαγιάς που ακολούθησε το σεισμό του 1953): τα γυναικεία χειρόγραφα, όπως και τα εργόχειρα, γίνονται σκόνη στα χέρια των ασεβών. Η Κατερίνα Ι. Παπαντωνίου εστιάζει στην πρόσληψη του έργου της από το γιο της («Μια στοίβα χαρτιά ήταν η μητέρα») και στο όνειρό της να ταξιδέψει μόνη στη Βενετία.

Οι ηρωίδες έχουν διαφορετικές φυλετικές, εθνικές, ταξικές, πολιτισμικές ταυτότητες.

Τα υπόλοιπα διηγήματα εκτυλίσσονται σε ποικίλες γωνιές του πλανήτη, κυρίως όμως στον ελληνικό αστικό χώρο και την ύπαιθρο (με ηθογραφικά στοιχεία, για παράδειγμα το θεσμό της σύγκριας στη Μάνη), στα νεότερα χρόνια – ή σε αόριστο πλαίσιο. Οι ηρωίδες έχουν διαφορετικές φυλετικές, εθνικές, ταξικές, πολιτισμικές ταυτότητες. Τα βιώματά τους καλύπτουν ευρύ πεδίο εστιών βίας (οικογενειακό περιβάλλον, ερωτική σχέση, σχολείο, εργασία, γυναικολογικό ιατρείο, κομμωτήριο…) και μορφών της (λεκτική, φυσική/σωματική, σεξουαλική, ψυχολογική, οικονομική, ακρωτηριασμός γεννητικών οργάνων…). «Η καθημερινότητα σαν σ’ απόκρημνο χείλος. Η ζωή στην κόψη» (Λίλα Κονομάρα): τα αιμάτινα ίχνη στο σώμα-αποθετήριο μνήμης, εκμηδενίζοντας, τραυματίζοντας, καθιστούν τη γυναίκα, θύμα ή επιζήσασα, μια «πάνινη κούκλα (…) [π]έρα απ’ τον εαυτό της, έξω από το σώμα της» (Δέσποινα Καϊτατζή-Χουλιούμη). Συχνά νιώθει ένοχη, όντας αιχμάλωτη των αναπαραστάσεων, του εσωτερικευμένου μισογυνισμού (Εύα Στάμου «Το παλιοκόριτσο»), της συγκάλυψης από τον κοινωνικό περίγυρο και της διάχυτης κουλτούρας βιασμού.

Καταφύγιο τα παιδιά της ή κάποια συμβολικά αντικείμενα, οι σχέσεις αλληλεγγύης (όπως το λέει το σύνθημα: «Καμία μόνη») και εμπιστοσύνης («Εγώ, αδελφή μου, σε πιστεύω») – «ένα μέρος του θυμού μου είναι πάντα μια σπονδή για τις αδερφές μου που έπεσαν στη μάχη» γράφει η Audre Lorde στο πολύτιμο Sister Outsider [4]. Και η κραυγή: «Την επόμενη φορά ελπίζω να βγουν όλες αυτές οι μελανιασμένες που πασαλείβονται με πηχτό μέικ απ, οι χτισμένες στη σιωπή, οι θαμμένες με ψεύτικα πιστοποιητικά καρδιακής προσβολής και να φωνάξουν μαζί μου» (Δήμητρα Κουβάτα). Θεραπευτική για τις ψυχικές ουλές η αξιοπρέπεια, η φυγή προς τα πέρα μέρη (Χίλντα Παπαδημητρίου), η ονειροπόληση, τα αποθέματα εικόνων και αναμνήσεων, η μεταμόρφωση σε εσωτερική θάλασσα (Ιφιγένεια Τέκου). Είναι ο συναγερμός που ηχεί: κάλεσμα ζωής, υπέρβαση του διχασμού και της παθητικότητας. Είναι η δραστηριοποίηση σε κοινότητες συντροφικότητας και αντίστασης, που διαρρηγνύει το κουκούλι του φόβου: το αναλφάβητο κορίτσι από χωριό της Λακωνίας, θύμα ενδοοικογενειακής βίας, γίνεται αντάρτισσα στον Ταΰγετο (Μάγδα Παπαδημητρίου-Σαμοθράκη).

Συμμετέχοντας στον απελευθερωτικό αγώνα απελευθερώνεται, όπως το έδειξε, για παράδειγμα, η Μέλπω Αξιώτη τόσο στα λογοτεχνικά κείμενά της (Εικοστός αιώνας) όσο και στο χρονικό Οι Ελληνίδες φρουροί της Ελλάδας (1945). Κάποτε η γυναίκα αμύνεται εκδικούμενη θανατηφόρα ή με τεχνάσματα σαν αυτό της Σεχραζάντ στις Χίλιες και μία νύχτες (ξεκινά να αφηγείται κάθε βράδυ στο βασιλιά σύζυγό της ένα παραμύθι, το οποίο αφήνει ανολοκλήρωτο, για να αναβάλει την εκτέλεσή της από εκείνον). Τέλος, στο διήγημα της Ελένης Πριοβόλου («Είμαι φύλλο») αναδεικνύεται το φύλο ως κοινωνική κατασκευή, αναδύεται μια «γυναίκα παγιδευμένη σε ξένο εκμαγείο», διεκδικείται η έκφραση της θηλυκότητας μέσω της παρενδυσίας αρχικά και της φυλομετάβασης στη συνέχεια: «Δεν αντέχω να ζω χωρίς να είμαι».

＊ Η ΙΩΑΝΝΑ ΣΠΗΛΙΟΠΟΥΛΟΥ είναι φιλόλογος.