Γράφει ο Λεωνίδας Καλούσης
Το 2021, η συμπλήρωση των 200 ετών από την Επανάσταση του 1821 αποτέλεσε ένα ορόσημο για να επανακαθορίσουμε μέσα μας τη σημασία του Αγώνα, αλλά και τη μετέπειτα δημιουργία του ελεύθερου ελληνικού κράτους. Ωστόσο, το ερευνητικό και συγγραφικό πεδίο γύρω από τα γεγονότα, τα πρόσωπα και τις καταστάσεις που καθόρισαν την Επανάσταση (πριν και μετά) παραμένει ζωντανό και διαρκές. Έτσι, με αφορμή τη φετινή επέτειο της 25ης Μαρτίου, προτείνουμε έντεκα βιβλία, παλιότερα και νεότερα, γύρω από αυτήν την πυκνή σε γεγονότα και μοναδική σε σημασία περίοδο.
«Η ελληνική επανάσταση», Μαρκ Μαζάουερ (εκδ. Αλεξάνδρεια)
Ο Μαρκ Μαζάουερ ξεκινά την εξιστόρησή του στο βιβλίο του Η ελληνική επανάσταση (μτφρ. Κώστας Κουρεμένος, εκδ. Αλεξάνδρεια) από τη δημιουργία της Φιλικής Εταιρείας στην Οδησσό το 1814. Στέκεται στα πιο σημαντικά πολεμικά και πολιτικά γεγονότα, όπως η σύγκρουση του Αλή Πασά με τον σουλτάνο, το επαναστατικό κύμα στην Πελοπόννησο, η μάχη στα Δερβενάκια, η άλωση της Τριπολιτσάς, η πολιορκία του Μεσολογγίου, η είσοδος στον πόλεμο του Ιμπραήμ και των Αιγυπτίων, οι εθνοσυνελεύσεις και τα Συντάγματα, αλλά και οι εμφύλιες συρράξεις και βέβαια η ναυμαχία του Ναυαρίνου.
Ολοκληρώνει την Ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης με τον ερχομό του Καποδίστρια και το τραγικό του τέλος και την ανακήρυξη του Οθωνα ως βασιλέα της Ελλάδας. Ωστόσο, δεν στέκεται μόνο στα γεγονότα, αλλά κάνεις εις βάθος ανάλυση στα πρόσωπα και τα πολιτικά δεδομένα της εποχής.
«Ο πόλεμος του Μπάιρον», Ρόντερικ Μπίτον (εκδ. Πατάκη)
Η συμβολή του Μπάιρον στον ελληνικό αγώνα είναι αναντίρρητη. Ο καθηγητής και συγγραφέας Roderick Beaton θεωρείται ένας από τους πλέον επαΐοντες στην ελληνική ιστορία, επομένως το βιβλίο του Ο πόλεμος του Μπάιρον (μτφρ. Κατερίνα Σχινά, εκδ. Πατάκη) είναι άκρως σημαντικό.
Ο Beaton εξηγεί τι ήταν αυτό που ώθησε τον Μπάιρον να ασχοληθεί με το ελληνικό ζήτημα και να ταξιδεύσει έως τα μέρη μας. Επιπλέον, εξηγεί τη σχέση των όσων βίωσε ο Μπάιρον μ’ αυτά που εξακολουθούν να ταλανίζουν τον ελληνικό χώρο. Πρόκειται για μια πλήρη και πολύπλευρη καταγραφή του σπουδαίου ποιητή, επαναστάτη, αλλά και αντιφατικού ανθρώπου που εντάσσεται μέσα σε μια συγκεκριμένη ιστορική συγκυρία.
«Φουστανέλες και χλαμύδες», Χριστίνα Κουλούρη (εκδ. Αλεξάνδρεια)
Το βιβλίο Φουστανέλες και Χλαμύδες / Ιστορική μνήμη και εθνική ταυτότητα 1821 – 1930 (εκδ. εκδόσεις Αλεξάνδρεια), της Χριστίνας Κουλούρη, καθηγήτριας Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου, εκκινεί από τη γέννηση του ελληνικού κράτους και φτάνει έως τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα.
Κύριο χαρακτηριστικό του είναι το υλικό της μνήμης που κουβαλάει αυτή η ιστορική πορεία. Συγκεκριμένα, διερευνά τη σχέση μνήμης και Ιστορίας με αναφορές σε πολιτισμικά στοιχεία, όπως ενδύματα ή τελετουργικές πράξεις. Το βιβλίο δομείται «με βάση τους άξονες της απομνημόνευσης, της μνημειοποίησης, της δραματοποίησης και της αναπαράστασης του ιστορικού παρελθόντος», παρουσιάζοντας εικονιστικές και επιτελεστικές πηγές της Επανάστασης.
«Η Ελληνική Επανάσταση του 1821», Βασίλης Κρεμμύδας (εκδ. Gutenberg)
Πέρα από τους μύθους και τη ρομαντική διάσταση της Επανάστασης, το βιβλίο του Βασίλη Κρεμμύδα Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 (εκδ. Gutenberg) εξετάζει λεπτομερώς τις διεθνείς συγκυρίες που ευνόησαν το φούντωμα της Ελληνικής Επανάστασης.
Από το εμπόριο, τη ναυτιλία και τη βιομηχανία έως την Ιερή Συμμαχία του 1815, ο συγγραφέας «τοποθετεί» το ζήτημα της Επανάστασης πάνω σε λογικές βάσεις. Σημειώνει, δε, τη σύγκρουση της παράδοσης με τη νεωτερικότητα, γεγονός που οδήγησε στην ίδρυση του ελληνικού κράτους, αλλά και την παράπλευρη πτώση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Πρόκειται για ένα κείμενο αυστηρά ιστορικό με την έννοια της απόλυτα επιστημονικής προσέγγισης των ζητημάτων που πραγματεύεται.
«Ο ενδοξότερος αγώνας», Αριστείδης Χατζής (εκδ. Παπαδόπουλος)
Μπορεί να διαβαστεί η Ελληνική Επανάσταση ακόμη και ως γοητευτική μυθιστορία; Ο Αριστείδης Χατζής το καταφέρνει με το βιβλίο του Ο ενδοξότερος αγώνας (εκδ. Παπαδόπουλος).
Ωστόσο, τούτο δεν σημαίνει πως του λείπει η επιστημονική τεκμηρίωση. Ο Αριστείδης Χατζής αποτυπώνει πιστά τα ιστορικά τεκμήρια βγάζοντας τα κατάλληλα συμπεράσματα, ενώ μέσω δευτερογενών πηγών μας προσφέρει μια μυθιστορηματική πλευρά της Ιστορίας.
Από συναντήσεις πριγκίπων, φεμινιστριών, ποιητών και πολιτικών έως την Αγία Πετρούπουλη, τη Φιλική Εταιρεία, τον Μαυροκορδάτο και τον Καποδίστρια, ο Χατζής αναπλάθει βήμα-βήμα την πορεία προς την Επανάσταση.
Το βιβλίο «αποκρούει» τις προκαταλήψεις και προσπαθεί να ερμηνεύσει τα γεγονότα που καθόρισαν την Επανάσταση, αλλά και τα πρόσωπα που έπαιξαν καθοριστικό ρόλο σ’ αυτή.
«Ενάντια σε φρούρια και τείχη», Γιώργος Μαργαρίτης (εκδ. Διόπτρα)
Το βιβλίο του Γιώργου Μαργαρίτη (καθηγητής Σύγχρονης Πολιτικής Ιστορίας στο ΑΠΘ), Ενάντια σε φρούρια και τείχη (εκδ. Διόπτρα) πραγματεύεται τους όρους με τους οποίους ξεκίνησε η Επανάσταση και μέσα σε ποιο πλαίσιο αυτή εξελίχθηκε.
Φυσικά, αναφέρεται στην κατάρρευση της οθωμανικής κυριαρχίας, στον Μοριά που αποτέλεσε την «καρδιά» της ελληνικής εξέγερσης και ταυτόχρονα στο τραγικό τέλος της εκεί οθωμανικής κοινωνίας. Στην άλωση της Τριπολιτσάς, που σήμανε την κατάλυση του κράτους του δυνάστη και τη δημιουργία ενός -πρώτου- ασφαλούς κράτους.
Πρόκειται για μια ευσύνοπτη εισαγωγή στον ελληνικό αγώνα από έναν διακεκριμένο ιστορικό που έχει ασχοληθεί επί μακρόν με την Επανάσταση του 1821.
«1821. Η δημιουργία ενός κράτους», Βερέμης, Κολιόπουλος, Μιχαηλίδης (εκδ. Μεταίχμιο)
Το βιβλίο 1821. Η δημιουργία ενός κράτους (εκδ. Μεταίχμιο) είναι καρπός της συλλογικής προσπάθειας των Θάνου Μ. Βερέμη, Γιάννη Σ. Κολιόπουλου, Ιάκωβου Δ. Μιχαηλίδη και εξετάσει με ρέουσα γραφή τη δημιουργία του έθνους-κράτους.
Ο χρονικός ορίζοντας των συγγραφέων είναι οι συνθήκες πριν από την Επανάσταση, κατά τη διάρκεια αυτής και φτάνει έως την έλευση του Ιωάννη Καποδίστρια και στη συνέχεια τη δολοφονία του.
Ολα τα γεγονότα και οι καταστάσεις «φωτίζονται» από πλήθος πηγών προσπαθώντας μ’ αυτό τον τρόπο οι τρεις συγγραφείς να μελετήσουν την ιστορική εξέλιξη από διαφορετικές πλευρές. Μπορεί να υπήρξαν εμφύλιες διαμάχες στη συνέχεια, ωστόσο σημειώνουν πως το βασικό αίτημα της Επανάστασης επιτεύχθηκε: δημιουργήθηκε το ελεύθερο κράτος της Ελλάδας.
«Οργανώνοντας την Επανάσταση του 1821», Νίκος Ροτζώκος (εκδ. ΕΑΠ)
Εστιασμένο στην ουσιαστική προσπάθεια της Φιλικής Εταιρείας να οργανωθεί ο αγώνας των Ελλήνων είναι το βιβλίο του Νίκου Ροτζώκου Οργανώνοντας την Επανάσταση του 1821 (εκδ. ΕΑΠ).
Μάλιστα, εστιάζει στη φυσιογνωμία του Περραιβού, του παλαιού συντρόφου του Ρήγα Φεραίου. Η συμμετοχή του Περραιβού σε λόγιους κύκλους που καλλιεργούσαν την ιδέα του ελληνικού πατριωτισμού, αλλά και σε γαλλικά, ρωσικά και ελληνικά συνωμοτικά δίκτυα, όπως του Καποδίστρια και, από το 1817, των Φιλικών, αποκαλύπτει πώς ακριβώς αναπτύχθηκε η Φιλική Εταιρεία στις παρυφές της ρωσικής μυστικής διπλωματίας στην Ανατολική Μεσόγειο.
«Σύντομη ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης», Τάσος Βουρνάς (εκδ. Πατάκη)
Για τη σωστή ερμηνεία της Ελληνικής Επανάστασης οφείλουμε να εξετάσουμε το ευρύτερο πλαίσιο του πρώτου τετάρτου του 19ου αιώνα στην Ευρώπη. Αυτό ακριβώς κάνει το βιβλίο του Τάσου Βουρνά Σύντομη ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης (εκδ. Πατάκη).
Ο ρόλος της αστικής τάξης είναι καθοριστικός στην εξέλιξη του Αγώνα και το φούντωμα της Επανάστασης. Κάπως έτσι, η μελέτη του Βουρνά απαντάει στις θεωρήσεις πως ο ρόλος της αστικής τάξης δεν έπαιξε ουσιαστικό ρόλο.
Η συγκεκριμένη άποψη, που παραγνώριζε και μηδένιζε το ρόλο της αστικής τάξης στον τόπο μας κατά την Επανάσταση, μας οδήγησε πολύ κοντά στη θεωρία του «αυθόρμητου» και ξεμάκρυνε την έρευνα από τη σωστή κοινωνική της βάση.
«Ο αγώνας των Ελλήνων για ανεξαρτησία και ο φιλελληνισμός», Γκούναρ Χέρινγκ (εκδ. ΠΕΚ)
Το κύμα συμπάθειας της Ευρώπης, αλλά και της Αμερικής προς τους Έλληνες αναπτύσσεται στο βιβλίο του Γκούναρ Χέρινγκ Ο αγώνας των Ελλήνων για την ανεξαρτησία και ο φιλελληνισμός (μτφρ. Αγαθοκλής Αλέζης, εκδ. ΠΕΚ).
Ο Χέρινγκ γράφει για τα ρομαντικά κίνητρα των ξένων προς τους Έλληνες. Ηταν η λατρεία προς την Αρχαία Ελλάδα, οι ιδέες του Διαφωτισμού, αλλά και η αυθόρμητη στήριξη προς έναν χριστιανικό λαό που εξεγέρθηκε εναντίον των αλλόπιστων δυναστών του.
Ο ίδιος ο Χέρινγκ είναι μια κλασική περίπτωση γνήσιου φιλέλληνα. Ως εκ τούτου, στο βιβλίο του επισκοπεί αυτό το ένθερμο κίνημα εκείνης της εποχής, αναλύει τους ουσιαστικούς λόγους που ώθησαν συγκεκριμένους ανθρώπους να στηρίξουν έμπρακτα την Ελλάδα και αποφεύγει τις μονοδιάστατες ερμηνείες που έφτιαξαν μύθους μέσα στα χρόνια.
«Φιλλέληνες», Κρίστοφερ Γουντχάουζ (εκδ. Μίνωας)
Στους Φιλέλληνες (μτφρ. Γιώργος Λαμπράκος, εκδ. Μίνωας) ο Κρίστοφερ Μ. Γουντχάουζ καταγράφει το φαινόμενο του φιλελληνισμού κατά τη δεύτερη και τρίτη δεκαετία του 19ου αιώνα.
Η αλήθεια είναι ότι η παρουσία του Μπάιρον φούντωσε το ενδιαφέρον των ξένων για την Ελλάδα. Σε αυτό το βιβλίο ο συγγραφέας αναδεικνύει τη γέννηση του φαινομένου, τα ποικίλα αίτια: η κλασική παιδεία, η Μεγάλη Περιήγηση, η αρχαία κληρονομιά, το στρατηγικό ενδιαφέρον για την ανατολική Μεσόγειο και αναλύει το ευρύτερο χρονικό, καθώς και το γεωγραφικό πλαίσιο.
Στο βιβλίο υπάρχει απάντηση στο ποιοι ήταν αυτοί που συνεισφέρουν στον Αγώνα των Ελλήνων. Ριζοσπάστες, ρομαντικοί εθελοντές αλλά και τυχοδιώκτες, δικηγόροι και βουλευτές, ποιητές, αρχαιοδίφες, έμποροι και μεταρρυθμιστές.
