Γράφει η Φανή Χατζή
Μέσα στους πρώτους μήνες του 2024 έχουν ήδη καταγραφεί πέντε γυναικοκτονίες, ενώ τα τελευταία χρόνια υπάρχει η αίσθηση ότι τα περιστατικά σεξουαλικής, σωματικής και ψυχολογικής βίας με θύματα γυναίκες αυξάνονται δραματικά. Οι πέντε μελέτες που ακολουθούν αναδεικνύουν τις νομικές και κοινωνικές διαστάσεις του φαινομένου της έμφυλης βίας, συμβάλλουν στην ορατότητα και κατανόησή του. Η ανάγνωσή τους λειτουργεί όχι μόνο ενημερωτικά αλλά και ενδυναμωτικά.
«Η Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης Το ανθρώπινο δικαίωμα των γυναικών σε μια ζωή χωρίς βία», Χριστίνα Α. Τσακιστράκη (εκδ. Νήσος)
Η Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης (2014/2018) αποτελεί σταθμό για την κατοχύρωση του δικαιώματος των γυναικών σε μια ζωή χωρίς βία καθώς είναι το πρώτο νομικά δεσμευτικό κείμενο, που προσβλέπει στην παγκόσμια αντιμετώπιση της έμφυλης βίας, ισχύουσα για όσα κράτη την επικυρώσουν. Για αυτόν τον λόγο, η διδάκτορας της Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ, Χριστίνα Τσακιστράκη, ερευνά τη θεωρητική και νομική γενεαλογία της σύμβασης και αναδεικνύει την εννοιολόγησή της. Το κείμενο της Τσακιστράκη είναι απαιτητικό, με πλούσιο ακαδημαϊκό λόγο, αλλά ταυτόχρονα το πιο τεκμηριωμένο πόνημα που κυκλοφορεί πάνω στο θέμα.
Στο πρώτο μέρος, η συγγραφέας εκθέτει το θεωρητικό οπλοστάσιο της Σύμβασης που σχετίζεται με τη φεμινιστική θεωρία του δικαίου, αυτή, δηλαδή που άσκησε δριμεία κριτική στις δομικές ανισότητες και την έμφυλη μεροληψία του Διεθνούς Δικαίου και απαίτησε την δικαιική αναγνώριση του συλλογικού υποκειμένου «γυναίκες». Η συγγραφέας αναφέρεται, ακόμη, στη νομική γενεαλογία της Σύμβασης, σε προγενέστερα κείμενα, περιφερειακές Συμβάσεις και Νομολογία του ΕΔΔΑ που ωρίμασαν τις συνθήκες για το τελικό κείμενο της Σύμβασης.
Στο δεύτερο μέρος της έρευνάς της, η συγγραφέας αναλύει πλέον το νομικό πλαίσιο της σύμβασης, εστιάζει δηλαδή, στους τέσσερις πυλώνες της: Πρόληψη, Προστασία Θυμάτων, Δίωξη των δραστών, Χάραξη πολιτικών. Η συγγραφέας αξιολογεί ως σημαντική την θυματοκεντρική προσέγγιση της σύμβασης, που θέτει ως προτεραιότητα την αξιοπρέπεια των γυναικών και την αντιμετώπισή τους ως φορείς δικαιωμάτων και όχι ως παθητικών θυμάτων που χρήζουν προστασίας. Ακόμη, αξιοσημείωτη είναι η θέση της Σύμβασης ότι η εξάλειψη της έμφυλης βίας προϋποθέτει εξάλειψη της έμφυλης ανισότητας μέσω μιας μακρόπνοης πολιτικής πρόληψης με εκστρατείες ευαισθητοποίησης και ευθύνη τόσο των ΜΜΕ όσο και του εκπαιδευτικού συστήματος.
«Έμφυλη Βία – Βία κατά των γυναικών», Συλλογικό (εκδ. Αλεξάνδρεια)
Διαρθρωμένος σε τρεις άξονες που εξαντλούν αρκετά από τα συναφή με την έμφυλη βία ζητήματα, επενδυμένος με κείμενα ερευνητών και ερευνητριών και οπλισμένος με κριτική διάθεση, ο συγκεκριμένος συλλογικός τόμος εξασφαλίζει μια πολυπρισματική μελέτη του φαινομένου. Η ακαδημαϊκή ιδιότητα των συγγραφέων δεν στερεί από τον τόμο την απαραίτητη ευαισθησία για τις πιο ευάλωτες ομάδες, όπως αυτές των προσφυγισσών ή των εργαζομένων μητέρων. Τα κείμενα διακατέχονται από κριτική διάθεση αλλά και ευαισθησία.
Το πρώτο μέρος του τόμου εξετάζει το νομικό πλαίσιο της έμφυλης βίας, εστιάζοντας σε ελληνικές και ευρωπαϊκές πολιτικές για την εξάλειψή της, ιδίως στα νομοθετικά κενά και τις παραλείψεις που γιγαντώνουν τον φόβο των θυμάτων. Το δεύτερο μέρος αναλύει διάφορες πτυχές και διακρίσεις της βίας, προσεγγίζοντας το ζήτημα διαθεματικά, με το βλέμμα στραμμένο στις πολλαπλές καταπιέσεις λόγω τάξης, έθνους, θρησκείας των υποκειμένων. Το τελευταίο μέρος καταδεικνύει την δημόσια αναπαραγωγή και αναπαράσταση της βίας στα ΜΜΕ και τις Τέχνες, εκφάνσεις των οποίων συμβάλλουν στη διαμόρφωση μιας ρητορικής μίσους.
«Γυναικοκτονίες: διαπιστώσεις, ερωτήματα και ερωτηματικά», Συλλογικό, Επιμέλεια: Γεωργία Πετράκη (εκδ. Gutenberg)
Το Εργαστήριο Σπουδών Φύλου του Τμήματος Κοινωνικής Πολιτικής οργάνωσε μία ημερίδα με θέμα τις γυναικοκτονίες τον Μάρτιο του 2019, οπότε οι συνθήκες αποδοχής του όρου ήταν ακόμα άγουρες στην ελληνική κοινωνία. Οι εργασίες της ημερίδας εκδόθηκαν σε ένα από τα Τετράδια Κοινωνικής Πολιτικής των εκδόσεων Gutenberg με σκοπό να φτάσουν στο ευρύ κοινό. Τα κείμενα, τα οποία υπογράφουν ερευνήτριες με εξειδικευμένη ενασχόληση πάνω στην έμφυλη βία, διατηρούν την αμεσότητα του προφορικού λόγου, είναι λεξιλογικά προσβάσιμα και απαντούν σε καίρια ερωτήματα.
Στο πρώτο μέρος της έκδοσης δίνεται έμφαση στους ορισμούς της γυναικοκτονίας, τους μηχανισμούς που παράγουν το φαινόμενο και την καταγραφή του, ενώ στο δεύτερο μέρος φωτίζονται οι πολιτικές του όψεις. Τονίζεται επανειλημμένα από τις συγγραφείς η σημασία της νομικής κατοχύρωσης του όρου γυναικοκτονία για να διευκολυνθεί η έρευνα, η συλλογή και επεξεργασία στοιχείων και η τήρηση αρχείου. Οι γυναικοκτονίες καταμετρώνται μόνο ποσοτικά, με αποτέλεσμα να εκλείπει η ποιοτική αποτίμηση του εγκλήματος και να συσκοτίζονται τα κίνητρα των δραστών. Υπογραμμίζεται η ανάγκη για συντονισμένη δράση των θεσμών, της ποινικής δικαιοσύνης και των οργανισμών υγείας, ενώ ψέγεται ευθέως το κλίμα ανοχής και κάλυψης που καλλιεργείται από τα ΜΜΕ και η αναποτελεσματικότητα της αστυνομίας ως φορέα πρώτης προσέγγισης των θυμάτων.
«Οι ορισμοί της γυναικοκτονίας» (μτφρ. Κατερίνα Σεργίδου), Diane E.H. Russell (εκδ.Έρμα)
Όλες ανεξαιρέτως οι παραπάνω εκδόσεις αναφέρονται και παραπέμπουν στη Νταϊάνα Ράσελ, τη φεμινίστρια και ακτιβίστρια εγκληματολόγο που εισήγαγε για πρώτη φορά τον όρο «femicide» (γυναικοκτονία) το 1976, για να περιγράψει τις δολοφονίες που διαπράχτηκαν εις βάρος γυναικών επειδή ακριβώς ήταν γυναίκες. Μεταφράζοντας και εκδίδοντας το σημαντικό έργο Ορισμοί της γυναικοκτονίας, οι εκδόσεις Έρμα κάλυψαν ένα σημαντικό εκδοτικό κενό. Το κείμενο απαντά σε πολλά ερωτήματα σχετικά με τον όρο, την εμφάνισή του, τα πολιτικά χαρακτηριστικά του αλλά και τη σημασιολογία του σε Δυτικές και μη χώρες.
Στο πρώτο μέρος της έκδοσης η Ράσελ αναφέρεται στην ιστορία του όρου, αντικρούοντας την πεποίθηση ότι πρόκειται για νεολογισμό. Παραθέτοντας τις αντιρρήσεις για τον όρο, η συγγραφέας τονίζει τη σημασία του τόσο κοινωνικά όσο και πολιτικά. Υπογραμμίζει τα σεξιστικά και μισογυνιστικά κίνητρα που κρύβονται πίσω από τέτοιες δολοφονίες, συνθήκες που συσκοτίζονται από τον ελλιπή όρο «ανθρωποκτονία». Στο δεύτερο μέρος, η Κολομβιανή καθηγήτρια Ντόρις Λάμους Καναβάτε ορίζει την γυναικοκτονία ως μορφή σεξουαλικής τρομοκρατίας που αναπαράγεται και συντηρείται από συγκεκριμένους ιδεολογικούς μηχανισμούς.
«Έμφυλη Βία – Από τη ρητορική στη βίαιη πράξη», Βασιλική Π. Μελέτη (εκδ. Παπαζήση)
Η διδάκτορας Κοινωνικής Πολιτικής Βασιλική Π. Μελέτη επιχειρεί με το εν λόγω εγχειρίδιο να καλύψει ένα ευρύτατο φάσμα προβληματικών που άπτονται της έμφυλης βίας. Εξαντλεί το νομοθετικό καθεστώς σε εθνικό και υπερεθνικό επίπεδο, ενώ εστιάζει ειδικότερα στην κυπριακή νομοθεσία που φαίνεται επαρκέστερα συμμορφωμένη προς τις ευρωπαϊκές επιταγές σε σχέση με την ελληνική. Η έρευνά της εκτείνεται σε διάφορες μορφές ορατής και αθέατης βίας στους κόλπους της οικογένειας, της κοινωνίας και της εργασίας, αλλά και σε ευρύ κύκλο γυναικών διάφορων ηλικιών, μορφωτικού επιπέδου και κοινωνικοοικονομικού υποβάθρου, με έμφαση στις πιο ευπαθείς.
Μέρος της κοινωνιολογικής έρευνας της συγγραφέως είναι η προσπάθεια καταγραφής των αιτιών της βίας, οι ρίζες της οποίας εντοπίζονται στις βαθιά εντυπωμένες πατριαρχικές αντιλήψεις, ενώ η όξυνση του φαινομένου αποδίδεται στην παρατεταμένη οικονομική κρίση και κυρίως τον εγκλεισμό λόγω της πανδημίας. Ψέγονται οι κρατικές παραλείψεις και ελλείψεις των αρμοδίων υπηρεσιών, ενώ προτείνονται δράσεις, διαδικασίες και παρεμβάσεις για την πρόληψη και καταπολέμηση του φαινομένου, όπως η δημιουργία δομών προστασίας και αλληλεγγύης. Η συγγραφέας επιμένει στη σημασία της καταγγελίας της κακοποίησης και στη διεκδίκηση μιας ζωής χωρίς βία. Αφιερωμένος στην μνήμη της Ελένης Τοπαλούδη και στο σύμβολο που αυτή η γυναικοκτονία μετουσιώνει, ο τόμος αυτός συνδυάζει την επιστημονική έρευνα με το καταγγελτικό ύφος, τον ενημερωτικό με τον ενδυναμωτικό ρόλο.
＊Η ΦΑΝΗ ΧΑΤΖΗ είναι μεταφράστρια, απόφοιτος του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Αγγλικών και Αμερικανικών Σπουδών.
