Το Στίγμα της ψυχικής ασθένειας | της Μαρίας Καφαντάρη

Η ψυχική ασθένεια, παρά την πρόοδο που έχει συντελεστεί σε επίπεδο θεραπείας και κοινωνικής επανένταξης των ψυχικά πασχόντων, εξακολουθεί να συνοδεύεται από πολλά στερεότυπα, προκαταλήψεις και μύθους και σαφώς εξακολουθεί να αποτελεί ένα θέμα ταμπού για την κοινωνία. Οι ψυχικά πάσχοντες συνεχίζουν να είναι αποδέκτες αρνητικών στάσεων και συμπεριφορών, αλλά και των συνακόλουθων διακρίσεων, λόγω της έλλειψης ενημέρωσης για την φύση των ψυχικών ασθενειών των εσφαλμένων αντιλήψεων για αυτές. Ο στιγματισμός της ψυχικής ασθένειας έχει διάφορες δυσάρεστες επιπτώσεις στη ζωή των ψυχικά πασχόντων, όπως πχ την αποφυγή αναζήτησης θεραπείας και τον κοινωνικό τους αποκλεισμό.

Τι είναι η ψυχική υγεία;

Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ), «Η Ψυχική υγεία υπερβαίνει την απλή απουσία μιας ψυχικής πάθησης και είναι κρίσιμης σημασίας για όλους. Είναι αναπόσπαστο στοιχείο της ευημερίας, δίνοντας τη δυνατότητα στους ανθρώπους να αξιοποιήσουν πλήρως τις δυνατότητές τους, να επιδείξουν ανθεκτικότητα στις αντιξοότητες, να είναι παραγωγικοί στα διάφορα περιβάλλοντα της καθημερινής ζωής, να δημιουργήσουν ουσιαστικές σχέσεις και να συνεισφέρουν στις κοινότητές τους.

Οι σωματικοί, ψυχολογικοί, κοινωνικοί, πολιτιστικοί, πνευματικοί και άλλοι αλληλένδετοι παράγοντες συμβάλλουν στην ψυχική υγεία και υπάρχουν άρρηκτοι δεσμοί μεταξύ ψυχικής και σωματικής υγείας. Η προαγωγή και η προστασία της ψυχικής υγείας είναι επίσης κρίσιμης σημασίας για μια κοινωνία που λειτουργεί καλά. Προωθεί το κοινωνικό κεφάλαιο και την αλληλεγγύη, που είναι απαραίτητα σε περιόδους κρίσης.»

Ο ορισμός της ψυχικής υγείας φαίνεται ότι αφορά την ύπαρξη μιας καλής λειτουργικότητας του ατόμου σε ψυχικό, γνωστικό, πνευματικό και κοινωνικό επίπεδο και επηρεάζεται σαφώς από την κουλτούρα που την ορίζει. Αυτό σημαίνει ότι σε διαφορετικές εποχές, κοινωνικά πλαίσια και κουλτούρες, υπάρχουν διαφορές αναφορικά με το τι ορίζεται ως ψυχική υγεία και αντίστοιχα ως ψυχική πάθηση.

Η ψυχική υγεία δεν είναι κάτι στάσιμο και στατικό. Στην πραγματικότητα, είναι μια διαρκής και εξελισσόμενη διαδικασία· διαφορετικές φάσεις της ζωής απαιτούν αλλαγές και προσαρμοστικότητα από το άτομο έτσι ώστε να διατηρήσει την ψυχική του ισορροπία, όπως η φάση της εφηβείας, ο γάμος, η γονεϊκότητα ή η συνταξιοδότηση.

Τι είναι η ψυχική νόσος;

Με τον όρο αυτό, αναφερόμαστε σε μια μεγάλη ομάδα διαταραχών, οι οποίες χαρακτηρίζονται από προβλήματα στη σκέψη, το συναίσθημα και τη συμπεριφορά του ατόμου και έχουν ως αποτέλεσμα τη διατάραξη της λειτουργικότητας του, σε ψυχικό, γνωστικό, συναισθηματικό και συμπεριφορικό επίπεδο.

Το στίγμα

Η λέξη «στίγμα» προέρχεται από τα αρχαία ελληνικά και συγκεκριμένα από το ρήμα «στίζειν», το οποίο σημαίνει «χαράσσω δια νύγματος, δημιουργώ σημάδι με πυρακτωμένη σφραγίδα, προς όνειδος ή τιμωρία». Στο σήμερα, η σημασία που διατηρεί ο όρος στίγμα αφορά την απόδοση ενός κοινωνικά απαξιωτικού, αρνητικού και μειωτικού χαρακτηριστικού το οποίο διαχωρίζει το άτομο ή την κοινωνική ομάδα που το φέρει από την υπόλοιπη κοινωνία.

Στον σύγχρονο κόσμο, εκτός από μια σειρά ιδιοτήτων που φέρουν άτομα ή κοινωνικές ομάδες και οι οποίες θεωρούνται ως «αποκλίνουσες» από το φυσιολογικό, έντονο στιγματιστικό φορτίο έχουν τα χαρακτηριστικά μιας παθολογίας (π.χ. αρρώστιες όπως ο καρκίνος ή το AIDS), και πολύ περισσότερο οι ψυχικές παθήσεις.

Το στίγμα των ψυχικών παθήσεων αποτελεί μια διαχρονική συνιστώσα, δεδομένου ότι ήδη από τα αρχαία χρόνια η ψυχική πάθηση επενδύθηκε με μια σειρά δοξασιών, μύθων και προκαταλήψεων. Ως εκ τούτου, και η κοινωνική της αντιμετώπιση ανέκαθεν χαρακτηριζόταν από αρνητικές συμπεριφορές προς τους ψυχικά πάσχοντες, όπως η αποφυγή, η επιθετικότητα και ο κοινωνικός αποκλεισμός, δεδομένου ότι στους ψυχικά πάσχοντες αποδίδονταν –και αποδίδονται– μια σειρά χαρακτηριστικών με αρνητικό πρόσημο, όπως για παράδειγμα ότι είναι επικίνδυνοι, ότι δεν μπορούν να εργαστούν κτλ.

Πώς δημιουργείται το στίγμα;

Η κοινωνική διαδικασία δημιουργίας και εγκαθίδρυσης του στίγματος αναλύεται σε γνωσιακό, συναισθηματικό και συμπεριφορικό επίπεδο και ως συνιστώσες του προσδιορίζονται τα στερεότυπα , οι προκαταλήψεις και οι διακρίσεις.

Τα στερεότυπα είναι κοινωνικο – γνωστικά σχήματα, δλδ πιστεύω και πεποιθήσεις τα οποία έχουν διαμορφωθεί και παγιωθεί μέσω της κοινωνικής μάθησης και τα οποία χρησιμεύουν στην κατανόηση και αποκωδικοποίηση κοινωνικών καταστάσεων, για τις οποίες το άτομο δεν είχε προηγούμενη εμπειρία.

Οι προκαταλήψεις αποτελούν τη συναισθηματική αντίδραση του ατόμου στα στερεότυπα, και για να αναπτυχθούν χρειάζονται αφενός μια ευρεία κοινωνική αποδοχή και αφετέρου την έλλειψη προσωπικής γνώσης για το αντικείμενο της προκατάληψης. Ουσιαστικά αποτελούν διαμορφωμένες αρνητικές –κατά βάσει– στάσεις και συναισθηματικές αντιδράσεις προς το αντικείμενο των στερεοτύπων.

Οι διακρίσεις είναι οι αρνητικές συμπεριφορές σε βάρος των στιγματιζόμενων (πχ η αποφυγή) , οι οποίες απορρέουν από τις προκαταλήψεις. Οι διακρίσεις είναι επίσης το αποτέλεσμα μιας διαδικασίας, η οποία ξεκινά όταν κάποιος χαρακτηριστεί ως «διαφορετικός». Μιλώντας για την ψυχική ασθένεια, οι διακρίσεις ως έκφραση αρνητικών προκαταλήψεων, έχουν πολλές αρνητικές συνέπειες για έναν ψυχικά πάσχοντα, κυρίως σε σχέση με την κοινωνική του ένταξη και ενσωμάτωση.

Το στίγμα λοιπόν δημιουργείται όταν οι άνθρωποι κάνουν διακρίσεις, αποδίδοντας ετικέτες σε άτομα που διαφέρουν από την εκάστοτε κυρίαρχη κοινωνική ομάδα, συνδέοντάς τα έτσι, με ανεπιθύμητα χαρακτηριστικά.

Δεδομένου λοιπόν, ότι οι ψυχικές παθήσεις ακόμη και σήμερα είναι ένα «ομιχλώδες πεδίο» για πολλούς ανθρώπους και συνοδεύονται από στερεότυπα αιώνων, καταλαβαίνουμε ότι δίνουν πρόσφορο έδαφος για την ανάπτυξη των παραπάνω.

Ποιές είναι οι εκφάνσεις τους στίγματος αναφορικά με την ψυχική ασθένεια;

Οι εκφάνσεις του στίγματος σε σχέση με τις ψυχικές παθήσεις είναι το δημόσιο στίγμα, ο αυτοστιγματισμός και η αποφυγή της «ετικέτας».

• To δημόσιο στίγμα

Το δημόσιο στίγμα είναι η διαδικασία με την οποία τα άτομα ενστερνίζονται πρώτα τα στερεότυπα της ψυχικής ασθένειας και στη συνέχεια ενεργούν με στιγματιστικό τρόπο. Περιλαμβάνει τις στάσεις, τις αντιλήψεις και τις συμπεριφορές του κοινού απένταντι σε άτομα που είναι ψυχικά πάσχοντα. Στην ουσία δλδ, αφορά την αρνητική αντίδραση του πληθυσμού απέναντι στα άτομα με ψυχική ασθένεια.

• Ο αυτοστιγματισμός

Ο αυτοστιγματισμός εμφανίζεται όταν οι άνθρωποι εσωτερικεύουν την προκατάληψη και στιγματίζουν οι ιδιοι τους εαυτούς τους. Η εσωτερίκευση των κυρίαρχων στερεοτύπων για την ψυχική ασθένεια μπορεί να μειώσει την αυτοεκτίμηση των ψυχικά πασχόντων, να δημιουργήσει μια αίσθηση ανικανότητας –λόγω του φόβου ότι δε θα καταφέρουν να ανταπεξέλθουν στις απαιτήσεις της καθημερινής ζωής– καθώς και αισθήματα ντροπής, ενοχής και κατωτερότητας. Συνέπεια αυτών μπορεί να είναι η κοινωνική απόσυρση και απομόνωση.

• Η αποφυγή ετικέτας

Η αποφυγή ετικέτας αναφέρεται σε έναν τρίτο τύπο στίγματος. Οι άνθρωποι φοβούνται συχνά ότι μπορεί να στιγματιστούν π.χ. μέσω της απλής σύνδεσης με το γεγονός ότι λαμβάνουν θεραπεία. Αυτό ενδέχεται να έχει την καταστροφική συνέπεια το άτομο να αποφύγει να αναζητήσει και να λάβει την ενδεδειγμένη θεραπεία για να αποφύγει την ετικέτα!

Οι συνέπειες του στίγματος

Η πλειοψηφία των μελετών για το στίγμα δείχνει ότι οι αρνητικές απόψεις και στάσεις απέναντι στην ψυχική πάθηση και στους πάσχοντες είναι πολύ διαδεδομένες.

Στην ερευνητική βιβλιογραφία έχουν εντοπιστεί διάφορα στερεότυπα, προκαταλήψεις και διακρίσεις που προέρχονται από το στίγμα της ψυχικής ασθένειας. Ένα συνηθισμένο στερεότυπο είναι ότι τα άτομα με ψυχική ασθένεια είναι υπαίτια για αυτό που τους συνέβη, για την κατάστασή τους. Υπάρχει δλδ το στερεότυπο ότι κατά κάποιο τρόπο , οι ίδιοι οι ασθενείς φταίνε για την πάθηση τους καθώς και ότι είναι ανίκανοι και αδύναμοι να διαχειριστούν την ίδια και τα συμπτώματα της. Αυτή η επίρριψη ευθύνης, δημιουργεί αισθήματα ενοχής και ντροπής στο άτομο και φυσικά πλήττει την εικόνα που έχει για τον εαυτό του, με αποτέλεσμα την έλλειψη αυτοπεποίθησης και το αίσθημα αυτο-απαξίωσης.

Ενδεχομένως το πιο καταστροφικό στερεότυπο είναι ότι τα άτομα με ψυχική ασθένεια είναι επικίνδυνα και απρόβλεπτα. Ο φόβος για την υποτιθέμενη επικινδυνότητα των ψυχικά ασθενών οδηγεί σε συμπεριφορές φόβου και απόρριψης. Ο ευρύτερος πληθυσμός μπορεί να αποφεύγει την κοινωνική αλληλεπίδραση μαζί τους φοβούμενα ότι θα τους ασκηθεί βία. Οι ψυχικά πάσχοντες λόγω του εν λόγω στερεοτύπου, δυσκολεύονται να ενταχθούν κοινωνικά, για παράδειγμα όταν δεν μπορούν να βρουν στέγαση και δουλειά.

Η αποφυγή των ψυχικά ασθενών από τον κοινωνικό περίγυρο, φαίνεται ότι συσχετίζεται με τη βαρύτητα των συμπτωμάτων, την φτωχή θεραπευτική έκβαση και τη δυσκολία στη συναισθηματική έκφραση τους κατά την κοινωνική αλληλεπίδραση. Επιπλέον, λόγω του στίγματος που συνοδεύει τις ψυχικές διαταραχές, τα άτομα δυσκολεύονται συχνά να αναζητήσουν την κατάλληλη θεραπεία και δύσκολα δεσμεύονται σε αυτή. Τα αισθήματα ντροπής, προσωπικής ανεπάρκειας, ενοχής που δημιουργεί μια πιθανή διάγνωση λόγω του στίγματος που τη συνοδεύει, επίσης λειτουργούν αποτρεπτικά. Η μη αναζήτηση υποστήριξης και θεραπείας προοδευτικά μπορεί να οδηγήσει σε επιδείνωση των συμπτωμάτων, δημιουργώντας έτσι έναν φαύλο κύκλο .

Η άνιση αντιμετώπιση των ψυχικά ασθενών και οι κοινωνικός αποκλεισμός που βιώνουν, τους αποκόβει από τον κοινωνικό τους ρόλο και υποβαθμίζει την ποιότητα της ζωής τους, τόσο σε πρακτικό επίπεδο αλλά και σε ψυχοσυναισθηματικό. Το στίγμα είναι το εμπόδιο για μια αυτόνομη και αξιοπρεπή ζωή.

Καταπολεμώντας το στίγμα

Πώς θα μπορούσε να αμβλυνθεί το στίγμα της ψυχικής ασθένειας; Η αλλαγή του στίγματος σε στάσεις, συμπεριφορές και συναισθήματα έχει αποδειχθεί δύσκολη και πολυπαραγοντική πρόκληση. Αφορά τόσο τον καθένα μας, τους ειδικούς ψυχικής υγείας, το κράτος, τα ΜΜΕ κοκ. Μερικοί από τους τρόπους για την επίτευξη αυτού του στόχου είναι οι εξής:

• Η ενημέρωση για το τι είναι ψυχική υγεία και τι είναι ψυχική ασθένεια.
• Η κατάρριψη μύθων και στερεοτύπων για τους ψυχικά πάσχοντες.
• Η ορθή απεικόνιση της ψυχικής ασθένειας από την Τέχνη (πχ λογοτεχνία, κινηματογράφο), τα ΜΜΕ.
• Η χρήση ορθών όρων όταν μιλάμε για τις ψυχικές παθήσεις ή για ψυχικά πάσχοντες. Ο λόγος μπορεί να γίνει στιγματιστικός.
• Η ενημέρωση και η ευαισθητοποίηση σε επίπεδο κοινότητας για τις ψυχικές παθήσεις.
• Η ανοικτή συζήτηση βοηθάει στο να έρθει το θέμα στην επιφάνεια και να φύγει από τα στενά προσωπικά όρια.
• Η παροχή υπηρεσιών υποστήριξης για τους ψυχικά ασθενείς και η διασφάλιση της πρόσβασης σε αυτές από όλους.
• Οι συντονισμένες προσπάθειες για την κοινωνική επανένταξη τους μέσω δομών στην κοινότητα.
• Η λήψη νομικών μέτρων για τη διασφάλιση των δικαιωμάτων των ψυχικά πασχόντων.
• Οι ευκαιρίες απασχόλησης και κοινωνικής επανένταξης.
• Το να μην εξισώνεται ο άνθρωπος με την ασθένεια του.